ΙΩΑΝΝΗΣ ΦΩΚΑΣ (1909-1969)

Απο το αρχείο της Αστρονομικής Εταιρείας Κέρκυρας

------------------------------------------------------------

Κώστας Σ. Παπαδάτος

Πρ. Πρόεδρος Αστρονομικής Εταιρείας Κέρκυρας

Ι Ω Α Ν Ν Η Σ Φ Ω Κ Α Σ ( 1909 - 1969 )

ΕΝΑΣ ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΗΣ ΑΣΤΡΟΝΟΜΟΣ, ΕΝΑΣ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΡΕΙΟΛΟΓΟΣ

Αγαπητοί φίλες και φίλοι, συνοδοιπόροι τ’ ουρανού,

Ο μεγάλος Stephen Hawking που γεννήθηκε το 1942 υποστηρίζει ότι δεν είναι τυχαίο ότι γεννήθηκε 300 χρόνια ακριβώς από το θάνατο του Γαλιλαίου.

Ο Ιωάννης Φωκάς γεννήθηκε το 1909, 300 χρόνια ακριβώς από τη συνταρακτική - επαναστατική ανακάλυψη των τεσσάρων δορυφόρων του Δία από το Γαλιλαίο και τη θεμελίωση του ηλιοκεντρικού - Αριστάρχειου συστήματος. Πέθανε το 1969 τη χρονιά που ο άνθρωπος πάτησε στο φεγγάρι. Σήμερα το 2009, 100 χρόνια ακριβώς από τη γέννησή του, αντλήσαμε και σας παρουσιάζουμε πρωτότυπο υλικό από το αρχείο του Ιωάννη Φωκά που επιμελώς διατηρούσε και δωρίθηκε φέτος στην Αστρονομική Εταιρεία Κέρκυρας, από τα παιδιά του Ερρίκο και Δήμητρα (που έχουμε την χαρά να μας τιμούν σήμερα με την παρουσία τους).

Ο Ιωάννης Φωκάς, γόνος εύπορης οικογένειας, έλαβε τις γυμνασιακές του σπουδές στη γενέτειρά του την Κέρκυρα όπου παράλληλα σπούδαζε ξένες γλώσσες, ζωγραφική και σκιτσογραφία, είχε δε την ικανότητα να ζωγραφίζει και να σκιτσάρει συγχρόνως και με τα δύο χέρια. Ήταν βιβλιόφιλος, φιλομαθής και πολυμαθής με γνώσεις φιλοσοφίας, Ιστορίας, Μουσικής κ.α., δημιουργώντας έτσι μια γοητευτική προσωπικότητά με λεπτό χιούμορ, που τον έκαναν αγαπητό σε όλους.

Από τη νεανική του ηλικία τον σαγήνευε η μαγευτική θέα του έναστρου ουρανού.

Το 1927 ιδρύεται η Αστρονομική Εταιρεία Ελλάδος εν Κερκύρα που μαζί με το ήδη υπάρχον Αστεροσκοπείο της Κέρκυρας ήταν η πρώτη ουσιαστική προσπάθεια ανάπτυξης και διάδοσης της ερασιτεχνικής αστρονομίας στη χώρα μας. Ήταν ένα δώρο εξ ουρανού για το νεαρό αστρονόμο.

Σε ηλικία 18 ετών, ο Ιωάννης Φωκάς εκλέγεται γενικός γραμματέας της Εταιρείας και κοντά στον ιδρυτή του αστεροσκοπείου Φελίξ Λαμές αποκτά τις πρώτες του εμπειρίες στα τηλεσκόπια του αστεροσκοπείου. Μαζί με το δάσκαλό του παίρνει μέρος στη σύνταξη του Μεγάλου Χάρτη της Σελήνης. Εκεί πραγματοποιεί επί πλέον παρατηρήσεις του Δία, του Κρόνου, ιδιαίτερα του πλανήτη Άρη, των μεταβλητών αστέρων, των εκλείψεων και του ζωδιακού φωτός, τις οποίες δημοσίευσε στο περιοδικό «Ουρανία», που εξέδιδε η Εταιρεία.

Αργότερα, το 1929 ο Φελίξ Λαμές φεύγει από την Κέρκυρα και ο νεαρός ερασιτέχνης αστρονόμος παραμένει ο μοναδικός παρατηρητής και χειριστής των τηλεσκοπίων του Αστεροσκοπείου.

Πολύ σύντομα το Δ.Σ. της Αστρονομικής Εταιρείας εισηγείται στον καθηγητή της αστρονομίας Δημ. Αιγινήτη την πρόσληψή του στο αστεροσκοπείο Αθηνών. Έτσι 22 ετών ο Ιωάννης Φωκάς βρίσκεται να εργάζεται στο Αστεροσκοπείο Αθηνών ανάμεσα στον αστρονόμο Δημ. Αιγινήτη και Στ. Πλακίδη.

Παράλληλα ενεγράφη στο Φυσιογνωστικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών και έκανε μετεγγραφή στο Μαθηματικό Τμήμα. Με αίτησή του στις 10/01/1948 προς τον Διευθυντή του Αστεροσκοπείου, ζήτησε άδεια τεσσάρων ωρών εβδομαδιαίως για δυο μήνες προκειμένου να παρακολουθήσει τα μαθήματα. Δυστυχώς δεν του δόθηκε με πρόσχημα την αδιάλειπτη παρουσία του στο αστεροσκοπείο. Ο Audouin Dollfus στο βιβλίο του «50 Χρόνια Αστρονομίας», μεταξύ άλλων αναφέρει στην σελίδα 148 : «…Για σκοτεινούς τοπικούς λόγους, το αστεροσκοπείο Αθηνών δεν του έδωσε πτυχίο…»

Παρατηρεί τους μεγάλους πλανήτες, τους κομήτες, τις εκλείψεις και εκπονεί μελέτη επί των μεταβλητών αστέρων. Τότε η Αμερικανική Ένωση Παρατηρητών Μεταβλητών Αστέρων του απονέμει τιμητικό δίπλωμα.

Από την αναδίφησή μας στο αρχείο Φωκά και τα ημερολόγια των σημειώσεών του προκύπτει πόσο μεγάλη σημασία έδινε στις συνεχείς παρατηρήσεις, τα αποτελέσματα των οποίων δημοσιευόταν σε πλήθος ελληνικών και ξένων περιοδικών.

Στο πίσω μέρος του εξωφύλλου του καρνέ παρατηρήσεων της αντίθεσης του Άρη τo 1954, βρίσκονται γραμμένες οι εξής σκέψεις:

«…Δεν αρκεί κανείς για την επιστήμη να φθάσει εκεί που φθάνουν οι άλλοι και προπαντός να νομίσει ότι έφθασε.

Πρέπει να κάμει εκείνο το οποίο οι άλλοι δεν μπόρεσαν να κάμουν, να αξιοποιήσει τα όργανα τα οποία οι άλλοι δεν μπόρεσαν να αξιοποιήσουν, να ιδεί εκεί που οι άλλοι δεν μπόρεσαν να ιδούν και να φτιάξει εκείνο που οι άλλοι δεν μπόρεσαν να φτιάξουν…»

Ο αγαπημένος του πλανήτης ήταν ο Άρης.

Ο Ιωάννης Φωκάς σχεδίασε και δημοσίευσε τον πρώτο λεπτομερή χάρτη της επιφάνειας του Άρη καθώς και τις εποχιακές μεταβολές, προκαλώντας το παγκόσμιο ενδιαφέρον.

Το 1954 με την αντίθεση του πλανήτη Άρη ο Ι. Φωκάς απογειώνεται. Πληροφορείται ότι στο αστεροσκοπείο Pic du Midi των γαλλικών Πυρηναίων έχει εγκατασταθεί ειδικό τηλεσκόπιο 60 cm για πλανήτες και παίρνει άδεια για παρατήρηση του φαινομένου της αντίθεσης του Άρη. Ακόμη ασχολείται με την φωτομετρία, τις μικρομετρικές παρατηρήσεις και την πολωσιμετρία του Άρη και καθιερώνεται ως αρειολόγος. Το Παν/μιο Παρισίων, παρά το γεγονός ότι δεν είχε πτυχίο, αναγνωρίζοντας την προσφορά του στην αστρονομία του έδωσε την δυνατότητα εκπόνησης διδακτορικής διατριβής και ανακηρύσσεται διδάκτορας.

Ο Ι. Φωκάς είχε δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην ανάγκη της παγκόσμιας συνεργασίας και πόσο θα συνέβαλε αυτή στην επιστημονική έρευνα. Έτσι, η Διεθνής Αστρονομική Ένωση δημιουργεί τη 16η επιτροπή και αναθέτει την προεδρία της στον I. Φωκά με σκοπό τον παγκόσμιο συντονισμό των παρατηρήσεων από διαφορετικά αστεροσκοπεία.

Ακόμη, ήταν Διευθυντής του Κέντρου Πλανητικών Δεδομένων και Έρευνας της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης και του Αστεροσκοπείου της Meudon και μέλος της Comite National Francais d’ Astronomie.

Συμμετείχε σε συνέδρια της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης και καθιέρωσε τη συνεργασία μεταξύ του αστεροσκοπείου Αθηνών και του αστεροσκοπείου της Meudon της Γαλλίας. Σε εφημερίδες των Αθηνών έστελνε τακτικές ανταποκρίσεις σχετικά με το αντικείμενο της δουλειάς του.

Το 1960 ο Ιωάννης Φωκάς, πρώτος σε όλο το κόσμο ανακάλυψε με το τηλεσκόπιο Newal τη μεγάλη άσπρη κηλίδα στην ατμόσφαιρα του Κρόνου και μελέτησε την εξέλιξη της.

Το 1964 ο Ι. Φωκάς πηγαίνει στην Αριζόνα στο αστεροσκοπείο Λόουελ και συμμετέχει στις εργασίες για την εκτίμηση φωτογραφικών πλακών που ο Slipher είχε συγκεντρώσει την περίοδο 1907-1964.

Την ίδια χρονιά παραιτείται από το Αστεροσκοπείο Αθηνών και διαδέχεται το μεγάλο Έλληνα αστρονόμο Ευγένιο Αντωνιάδη στο κέντρο συλλογής πλανητικών παρατηρήσεων της Διεθνούς Αστρονομικής Ένωσης στην Meudon της Γαλλίας με το 3ο στο κόσμο τηλεσκόπιο 83 εκατοστών του Αστεροσκοπείου. Σχεδίαζε με εξαιρετική ακρίβεια, λεπτομέρεια και ταχύτητα τις παρατηρήσεις του, ώστε να προλαβαίνει την περιστροφή του πλανήτη που παρατηρούσε.

Αφιέρωσε προσωπικά πάνω από 300 νύκτες επί 14 έτη και συνέλεξε 3.200 μετρήσεις για την πόλωση του φωτός του Άρη. Εκεί ο Ι. Φωκάς ολοκληρώνει τις χαρτογραφικές εργασίες του Ευγενίου Αντωνιάδη για τον Άρη και καταφέρει να καθιερωθεί από την Δ.Α.Ε. η ονοματολογία του Αντωνιάδη για τον πλανήτη Άρη ώστε οι επίσημες ονομασίες των κυριότερων περιοχών να είναι ελληνικές. Η τελευταία εργασία της ζωής του, που δημοσιεύτηκε μετά το θάνατό του, ήταν ένα λεπτομερές υπόμνημα για την αρειανή πολωσιμετρία, η οποία ακόμα και σήμερα είναι σημείο αναφοράς για τους μελετητές του Άρη.

O πρόωρος και ξαφνικός θάνατός του κατά τη διάρκεια των διακοπών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, στις 3 Ιανουαρίου 1969, δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει τα ερευνητικά του προγράμματα και το σημαντικό του έργο.

Στη νεκρολογία του ο αστροφυσικός ΑUDOUIN DOLLFUS γράφει για τον Ιωάννη Φωκά: «…Μεγάλος ανθρωπιστής, εκπληκτικής καλλιέργειας, γνώστης πέντε ξένων γλωσσών, προκλήθηκε από την ανάπτυξη της φυσικής των πλανητών στα αστεροσκοπεία PIC DU MIDI και MEUDON της Γαλλίας.

Είχε σταθερή καριέρα 35 περίπου ετών η οποία προετοίμασε την άνθηση του επιστημονικού του έργου και την εγκατάστασή του στη Γαλλία μετά το 1964. Περνούσε αμέτρητες νύχτες με το τηλεσκόπιο και το σημειωματάριο του στο χέρι. Το να αφήσει κανείς τον Ιωάννη Φωκά χωρίς τηλεσκόπιο θα ήταν σαν να άφηνε το Σοπέν χωρίς πιάνο.

Το έργο του είναι μεγαλόπνοο. Είναι σφραγισμένο από το αίσθημά του, περί του ΘΕΜΕΛΙΩΔΟΥΣ. Η προετοιμασία του αιώνα του διαστήματος αποκάλυψε τη σπουδαιότητα του έργου του…»

Ο Δήμος Κερκυραίων, τιμώντας τον άνθρωπο και το έργο του, έδωσε το όνομά του σε κεντρικό δρόμο της Κέρκυρας, όπου ήταν το πατρικό του σπίτι, δίπλα στο κτήριο της Ιονίου Ακαδημίας.

Η Διεθνής Αστρονομική Ένωση έδωσε το όνομά του το 1973 σε μεγάλο κρατήρα του αγαπημένου του πλανήτη Άρη, διαμέτρου 77 χιλ. καθώς και σε ένα κρατήρα της Σελήνης 22 χιλ.

Η αγάπη του, η αφοσίωσή του και το πάθος του για την αστρονομία, φαίνεται στο παρακάτω κείμενο που έστειλε σε ερωτικά απογοητευμένο φίλο του:

«… Και εγώ τώρα σου απαντώ πως ο Beethoven, ο Shopin,

ο Ραφαήλος, ο Μουρίλλο, ο Ρούμπενς, ο Μιχαήλ Άγγελος, o Μισέ, λάτρευαν και αυτοί μια γυναίκα. Ποια γυναίκα όμως; Τη γυναίκα εκείνη που ζει αιώνια, που πάντα είναι Νέα, που δεν γνωρίζει σωματικές ανάγκες, που κάθεται περήφανη στο αχτινοβόλο γοργοφτέρουγο άρμα της ανθρώπινης μεγαλοφυΐας, εκείνη που μέσα απ’ τα μάτια της πετάει τη φλόγα του ιδανικού, εκείνη που παρασύρει στο άπειρο την ψυχή με το θείο της πέταγμα.- Και αυτή η γυναίκα είναι η Τέχνη, είναι η Επιστήμη.

Αν ποτέ μπορέσεις να αγαπήσεις αυτή τη γυναίκα, μπορώ να σε βεβαιώσω πως θα ζήσεις, και καθώς ξέρω, την αγαπάς, τη λατρεύεις...

Είναι η Αστρονομία.

Η επιστήμη δηλαδή εκείνη, που αποκαλύπτει στον άνθρωπο το μυστήριο του απείρου. Εκείνη, που κάνει τον ανθρώπινο νου να γονατίζει μπροστά στην ιδέα του δημιουργού. Πόσο άπειρος, πόσο μεγάλος, πόσο απέραντος είναι εκείνος, που κατόρθωσε να γεμίσει την απεραντοσύνη του απείρου με κόσμους …. Και να κλείσει μέσα στα στενά όρια του ανθρώπου ένα ολόκληρο άπειρο, την ψυχή, την συνείδηση …»

Σας ευχαριστώ.

Κώστας Σ. Παπαδάτος

Πρ. Πρόεδρος Αστρονομικής Εταιρείας Κέρκυρας

Βιβλιογραφία:

Αρχείο Ι. Φωκά

Ματσόπουλος Νίκος : Οι αιχμάλωτοι του Απείρου, Κασσιόπη, Αθήνα 2000

Audouin Dollfus : «Obituary. John Henry Focas 1909-1969», Icarus12, p. 498-499 (1970)

Audouin Dollfus : «50 ans d’ Astronomie – Comprendre l’ Univers» (EDP Sciences 1990)

Ζούμπος Γιώργος : Το αστεροσκοπείο της Κέρκυρας (1924-1940), Αστρονομική Εταιρεία Κερκύρας (εκδ. Α΄), Κέρκυρα, 2003

Μαυρομμάτης Κωνσταντίνος : Λεξικό Αστρονομίας, έκδοση Εταιρείας Αστρονομίας και Διαστήματος, Βόλος 2006

Δημήτριος Κωτσάκης : Επικήδειος Ιωάννη Φωκά

.

Εδω δύο σκίτσα του Ιωάννη Φωκά:

Σκίτσο Κρόνου - Ιωάννης Φωκάς, 1954

Σκίτσο Άρη - Ιωάννης Φωκάς, 1954

(Δυστυχως δεν είχα πολυ χώρα στην περιγραφη της φωτογραφίας οπότε ανέβασα το κείμενο εδω)

Άρης, ένας "Ελληνικός" πλανήτης.

Μετά τον Ευγένιο Αντωνιάδη (1870 – 1944) και τον Ιωάννη Φωκά ( 1909 - 1969 ) η Ελληνική μελέτη και ονοματική αποίκηση του Κόκκινου Πλανήτη συνεχίζεται από τον Θανάση Οικονόμου, ο οποίος εμπλέκεται και στην κατασκευή αστεροσκοπείου στον Όρλιακα.

Λέτε να βρίσκεται στην πατρίδα του, τα Γρεβενά, κατά την αστροσυνάντηση;

Αυτή τη στιγμή στον Αρη υπάρχουν κρατήρες, πεδιάδες και πετρώματα που βαφτισμένα με τοπωνύμια από ελληνικά νησιά ή ονόματα ηρώων από την Οδύσσεια! Σχεδόν όλα τα Δωδεκάνησα έχουν χαρίσει το όνομά τους σε μία περιοχή του Κόκκινου Πλανήτη ενώ ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σημεία ονομάζεται "Οχι"!

Ηταν επέτειος της 28ης Οκτωβρίου, όταν ο καθηγητής Θανάσης Οικονόμου σκέφτηκε να βαφτίσει τα σημεία που θα ερευνούσαν τις επόμενες ημέρες τα δύο ρομπότ, με ονόματα εμπνευσμένα από την Ελλάδα και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ετσι προέκυψε η περιοχή "Οχι" αλλά και πολλές ακόμη με ονόματα της Ελλάδας όπως, "Καλάβρυτα"!

Στον Αρη συναντάει ακόμη κανείς περιοχές όπως Ελλάς, Όλυμπος, Ιόνιο Πέλαγος, Αρκαδία, Αλφειός, Πηνειός, Κηφισός, Ιλισός, Λίμνη Καστοριάς, Μαλέας, Κασταλία Πηγή, Ικαρία, Ίος, Άραξος, Ευρώτας, Βόσπορος, Ελλήσποντος, Προποντίς, Αχέρων, Στυμφαλία, Σαντορίνη, Λασίθι, αλλά και Αίολος, Κάδμος, Κύκλωπας, Αδης, Ηφαιστος, Νηρηίδες δεκάδες ακόμη ελληνικά ονόματα! Πολλά από αυτά έχει δώσει στον Κόκκινο Πλανήτη, πριν τον καθηγητη Οικονόμου ο έλληνας αστρονόμος Ευγένιος Αντωνιάδης που χαρτογράφησε τον Άρη.

ΑΝΤΙΓΡΑΦΩ

ΘΑΝΑΣΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ: Έδωσε το όνομα "Καλάβρυτα" σε κοιλάδα του Αρη

Κυρ. 14 Νοεμβρίου 2010, 23:37

Τα πιο πρόσφατα βαφτίσια που έκανε ο επιστημονικός συνεργάτης της NASA, καθηγητής Θανάσης Οικονόμου, ήταν μια βραχώδη κοιλάδα στον «Κόκκινο» πλανήτη, στην οποία απέδωσε την ονομασία «Καλάβρυτα». Ακούγεται απίστευτο, όμως είναι αληθινό, αφού ο κ. Οικονόμου εδώ και χρόνια σχεδιάζει τον ρομποτικό εξοπλισμό που χρησιμοποιεί η αμερικανική υπηρεσία αεροναυπηγικής για τη λήψη και την ανάλυση δειγμάτων από την επιφάνεια και το υπέδαφος του πλανήτη Αρη.

Τα ρομπότ της NASA ανακαλύπτουν συνεχώς άγνωστες περιοχές στον πιο πολυσυζητημένο πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος, στις οποίες ο Γρεβενιώτης αστροφυσικός δίνει ελληνικά ονόματα, μεταξύ των οποίων: ο κρατήρας «Σαντορίνη», η πεδιάδα «Λασίθι» και η κοιλάδα «Καλάβρυτα», καθώς και ονομασίες όπως Αντίσταση, Πίνδος, Καλαμπάκα, Αγραφα και τη γενέτειρά του το Ζιάκα Γρεβενών.

Ομηρικά ονόματα

«Πράγματι, δίνουμε ονόματα στους κρατήρες του Αρη, στις πεδιάδες, στα βουναλάκια ή στα πετρώματα που βλέπουμε, για να μπορούμε να συνεννοούμαστε μεταξύ μας. Εγώ αρκετές φορές έδωσα ελληνικά ονόματα. Τώρα τελευταία, μάλιστα, στα μέρη που συναντά, ένα από τα οχήματα που έχουμε σχεδιάσει, το Opportunity, δίνουμε ονόματα ελληνικών νησιών, ενώ σε αυτά που συναντά ένα άλλο, το Spirit, δίνουμε ονόματα από την Οδύσσεια του Ομήρου. Εχουμε σχεδόν εξαντλήσει τα Δωδεκάνησα. Μετά το 2008 δώσαμε τα ονόματα 40 ελληνικών νησιών» λέει ο κ. Οικονόμου.

Ο κρατήρας «Οχι»

Ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι σε έναν από τους κρατήρες ο Θανάσης Οικονόμου έδωσε το όνομα «Οχι», επηρεαζόμενος από το δικό μας εθνικό «Οχι» της 28ης Οκτωβρίου του 1940. «Η πηγή των ελληνικών ονομάτων διάφορων ουράνιων σωμάτων και αστερισμών έχει τις ρίζες της στην αρχαία Ελλάδα. Γνωρίζουμε πως οι αρχαίοι Ελληνες ασχολήθηκαν πολύ με την αστρονομία και είναι φυσικό τα ονόματα διάφορων αντικειμένων της έρευνάς τους να φέρνουν ελληνικά ονόματα. Ετσι και στη σύγχρονη αστρονομία έγινε πλέον παράδοση να δίνονται ελληνικά ονόματα σε ουράνια σώματα που ανακαλύπτονται» εξηγεί στην «Espresso της Κυριακής».

Η εποχή και οι σπουδές του

Ο Ελληνας «νονός» του Διαστήματος γεννήθηκε και μεγάλωσε σε λάθος τόπο και χρόνο: κατά τη γερμανική κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο σε ένα «αριστερό» κεφαλοχώρι των Γρεβενών, το Ζιάκα. «Με τον εμφύλιο το 1948 βρεθήκαμε με την οικογένειά μου στην Τσεχοσλοβακία, όπως και πολλά άλλα παιδιά. Εκεί πήγα για πρώτη φορά σχολείο. Ημουν 11 χρονών. Λόγω της σκληρής εποχής, δεν υπήρχαν σχολεία στην περιφέρειά μας. Πρώτη φορά σχολείο πήγα στην Τσεχοσλοβακία. Εκεί παρακολούθησα το γυμνάσιο, εκεί με τράβηξαν για πρώτη φορά οι φυσικές επιστήμες, τα μαθηματικά».

Αργότερα σπούδασε πυρηνική φυσική στην Πράγα και το 1964, την εποχή του ψυχρού πολέμου και του ανταγωνισμού της διαστημικής βιομηχανίας μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ενωσης, βρέθηκε με την οικογένειά του στο Σικάγο.

Μετά ήρθε το βήμα του Νιλ Αρμστρονγκ στη Σελήνη και το Διάστημα έγινε μανία. Τον νεαρό Θανάση τον συνεπήρε η «Οδύσσεια του Διαστήματος» και τα τελευταία χρόνια η συνεχής παρακολούθηση της μορφολογίας του Αρη με μη επανδρωμένες αποστολές.

«TERRAFORMING»

«Εργαζόμαστε για να κάνουμε κατοικήσιμο τον Αρη»

Ο καθηγητής Θανάσης Οικονόμου μάς αναλύει τους στόχους της NASA για τον «κόκκινο» πλανήτη: «Ο Αρης φέρει σημαντικές ομοιότητες με τη Γη. Αρκετοί επιστήμονες ασχολούνται με την ιδέα να αλλάξουν τις σημερινές συνθήκες στον Αρη ώστε να καταστεί κατοικήσιμος (terraforming). Φυσικά, πότε και πώς θα γίνει αυτό προς στιγμήν είναι άγνωστο και φαίνεται σαν επιστημονική φαντασία. Γνωρίζουμε, από τις παρατηρήσεις που έχουμε κάνει, ότι ο πλανήτης ήταν εντελώς διαφορετικός στο παρελθόν. Η θερμοκρασία του ήταν πολύ υψηλότερη, σήμερα φτάνει και τους 100 με 120 βαθμούς κάτω από το μηδέν. Είχε τρεχούμενο νερό στην επιφάνεια. Η ατμόσφαιρά του ήταν επίσης πολύ πυκνότερη. Εφόσον υπάρχει τρεχούμενο νερό, ίσως να είχε κι εκεί αρχίσει η ζωή. Αυτό ακριβώς θέλουμε να εξακριβώσουμε τώρα με τις αποστολές στον Αρη. Η πρόκληση είναι μεγάλη. Νομίζω πως, όταν καταφέρουμε να επιστρέψουμε δείγματα από την επιφάνειά του στη Γη, για να τα μελετήσουμε, ίσως καταφέρουμε να απαντήσουμε σε ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα: Είμαστε μόνοι στον κόσμο; Υπάρχει αλλού ζωή;

Ορισμένοι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν από δυσκολίες, κακουχίες και εμπόδια. Ξεπερνούν τις αντιξοότητες και τα βάρη της εποχής ή της κοινωνίας τους και πετυχαίνουν μικρούς άθλους.

Του Γιώργου Χρηστίδη

Ένας από αυτούς τους ανθρώπους είναι ο γρεβενιώτης αστροφυσικός Θανάσης Οικονόμου. Καμία από τις συνήθεις “συνθήκες επιτυχίας” δεν εκπληρωνόταν στην περίπτωσή του. Το αντίθετο. Θα ’λεγε κανείς ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε στον πιο ακατάλληλο τόπο και χρόνο: κατά τη γερμανική κατοχή και τον εμφύλιο πόλεμο σε ένα “αριστερό” κεφαλοχώρι των Γρεβενών, το Ζιάκα.

Ποιος να το ’λεγε, λοιπόν, ότι ένας άνθρωπος που πρωτοπήγε σχολείο 11 χρονών θα γινόταν αργότερα καθηγητής αστροφυσικής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, θα συγχρωτιζόταν με τον Νιλ Άρμστρονγκ και τους άλλους σκαπανείς του διαστήματος στη NASA και σήμερα πια, 40 χρόνια αργότερα, θα έδινε ελληνικά ονόματα (“Όχι”, “Σαντορίνη”, “Πάρος”) στις περιοχές του Άρη που σαρώνουν οι... μικροί εξερευνητές του, τα ρομπότ εξερεύνησης που έχει κατασκευάσει ο ίδιος και άλλοι επιστήμονες που συνεργάζονται με την αμερικανική διαστημική υπηρεσία.

http://www.dete.gr

ΠΑΙΔΙΚΟ ΟΝΕΙΡΟ Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ

Οι περισσότεροι μεγάλοι επιστήμονες, αν τους ρωτήσεις τι ήταν εκείνο που τους έστρεψε στην επιστήμη τους, θα σου απαντήσουν ότι από παιδιά ονειρεύονταν τα άστρα ή να λύσουν τα μυστήρια των φυσικών νόμων.

Δεν ισχύει το ίδιο για τον Θανάση Οικονόμου. “Μεγάλωσα σε ένα ορεινό χωριό, στο Ζιάκα Γρεβενών, σε μια πολύ δύσκολη περίοδο της κατοχής και αργότερα του εμφυλίου. Τότε ήταν δύσκολο να σκέφτεται κάποιος για το μέλλον του. Εκείνο τον καιρό το ενδιαφέρον μας ήταν πώς θα επιζήσουμε…”, μας λέει.

Πώς έγινε λοιπόν η πρώτη επαφή με τα γράμματα και την επιστήμη; “Με τον εμφύλιο βρεθήκαμε στην Τσεχοσλοβακία, όπως και πολλά άλλα παιδιά. Εκεί πήγα για πρώτη φορά σχολείο. Ήμουν 11 χρονών. Λόγω της εποχής, δεν υπήρχαν σχολεία στην περιφέρειά μας. Πρώτη φορά σχολείο πήγα στην Τσεχοσλοβακία. Εκεί παρακολούθησα το γυμνάσιο, εκεί με τράβηξαν για πρώτη φορά οι φυσικές επιστήμες, τα μαθηματικά”.

Οι δάσκαλοι και οι καθηγητές του αναγνώρισαν το ταλέντο του μαθητή τους και τον έστρεψαν εγκαίρως προς τη σωστή κατεύθυνση. “Με τη βοήθειά τους σπούδασα πυρηνική φυσική στην Πράγα. Τελείωσα τις σπουδές μου το 1961 και μετά έκανα τα μεταπτυχιακά μου”.

ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΙΣ ΗΠΑ

Και πώς έγινε το πέρασμα στις ΗΠΑ; “Μετακομίσαμε με την οικογένειά μου στην Αμερική το 1964. Εκεί ζούσαν ήδη δύο αδέλφια μας, οπότε αντάμωσε όλη η οικογένεια στο Σικάγο”.

Αυτή τη φορά η συγκυρία δεν μπορούσε να είναι ευνοϊκότερη. Ήταν η χρυσή εποχή για τους αστροφυσικούς. Ηνωμένες Πολιτείες και Σοβιετική Ένωση επιδίδονταν σε έναν ανηλεή πόλεμο για την κατάκτηση του Διαστήματος και η Σελήνη ήταν το μεγάλο πεδίο μάχης για τις δύο υπερδυνάμεις, οι οποίες γνώριζαν άριστα ότι ο νικητής θα έβλεπε το κύρος του να εκτοξεύεται και θα αποκτούσε σημαντικό προβάδισμα στον Ψυχρό Πόλεμο που διεξαγόταν στη... Γη.

Ο χρόνος ήταν ο ιδανικός, όμως και οι άνθρωποι που η μοίρα έφερε στο δρόμο του ήταν επίσης αυτοί που χρειαζόταν για να απογειωθεί η καριέρα του. “Εκείνη την εποχή ήταν άγριος ο ανταγωνισμός ποιος θα καταφέρει να κατακτήσει το Διάστημα και να κατεβάσει τον πρώτο άνθρωπο στη Σελήνη. Όταν πήγα στην Αμερική και στο Σικάγο, έτυχε να βρεθώ σε μια ομάδα του Πανεπιστημίου του Σικάγου, την οποία είχε μόλις επιλέξει η NASA για να κατασκευάσει όργανα, τα οποία θα χρησιμοποιούσε στην εξερεύνηση της Σελήνης, προτού στείλει τους αστροναύτες”, θυμάται για εκείνη τη συναρπαστική εποχή. Τι ρόλο έπαιξε η ομάδα του; “Εμείς, με τις μη επανδρωμένες αποστολές, προετοιμάσαμε τις αποστολές του προγράμματος Apollo. Το δικό μας Surveyor ήταν ένα από τα πρώτα διαστημόπλοια που κατάφεραν να προσσεληνωθούν ομαλά”.

Ο ΝΙΛ, Ο ΤΣΑΡΛΙ ΚΑΙ ΤΑ ΑΛΛΑ ΠΑΙΔΙΑ

Οι αστροναύτες ήταν οι ήρωες της εποχής. “Μερικούς από αυτούς τους γνώρισα και τότε και αργότερα. Τον Άρμστρονγκ, τον Τσάρλι Ντιουκ και πολλούς άλλους. Μάλιστα ένας από τους σημερινούς αστροναύτες, ο Τζον Γκρούνσφελντ, φυσικός και αυτός από το Πανεπιστήμιο του Σικάγου, είναι καλός μου φίλος. Είναι ο άνθρωπος που πετάει και διορθώνει το τηλεσκόπιο Hubble”. Ζήλεψε άραγε ποτέ τη δόξα τους ή την ευκαιρία που είχαν να δουν τη Γη από ψηλά; “Δεν είχα ποτέ τη φιλοδοξία να γίνω αστροναύτης. Αρκέστηκα στις μελέτες, στα όργανα που κατασκευάσαμε για διάφορες αποστολές και την έρευνα”, απαντά ο κ. Οικονόμου.

Η ΜΑΝΙΑ ΤΟΥ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΟΠΑΣΕ

Μετά το περίφημο “μικρό βήμα” του Άρμστρονγκ στη Σελήνη, το Διάστημα έγινε μανία. Όλος ο κόσμος είχε παρασυρθεί από το ντελίριο ενθουσιασμού που προκάλεσε η κατάκτηση της Σελήνης. Πολλοί φαντάζονταν ότι η πρόοδος θα ήταν αλματώδης και ότι σε λίγες δεκαετίες ο άνθρωπος όχι μόνο θα είχε κατακτήσει το ηλιακό σύστημα, αλλά θα είχε αντικαταστήσει τα αυτοκίνητα με… ιπτάμενα οχήματα. Το πνεύμα αυτό ενσαρκώνει ιδανικά το αριστούργημα του Στάνλεϊ Κιούμπρικ “Οδύσσεια του Διαστήματος 2001”. Τα πράγματα όμως δεν εξελίχθηκαν έτσι. Πολύ γρήγορα το διαστημικό πρόγραμμα άρχισε να χάνει υποστηρικτές και χρηματοδότηση. Σε τι οφείλεται αυτό; “Η Αμερική είχε κερδίσει το στοίχημα με τους Ρώσους. Δεν υπήρχε πλέον κίνητρο να αποδείξει κάτι. Τα πράγματα δεν ήταν ίδια με πριν”, εξηγεί ο κ. Οικονόμου, προσθέτοντας: “Εκτός αυτού, ο επόμενος στόχος θα ήταν ο Άρης. Όμως μια επανδρωμένη αποστολή στον Άρη είναι και πανάκριβη και τεχνολογικά πολύ δύσκολη. Γι’ αυτό περιοριστήκαμε στις μη επανδρωμένες αποστολές”.

Ερχόμαστε λοιπόν στο σήμερα και στο έργο του κ. Οικονόμου για τη NASA. Τι ακριβώς περιμένουμε να βρούμε στον Άρη; “Ο Άρης παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Πρώτα πρώτα διότι είναι ο πλησιέστερος πλανήτης. Είναι λοιπόν οπωσδήποτε ο πρώτος που θα επισκεφτεί ο άνθρωπος. Ο Άρης φέρει επίσης σημαντικές ομοιότητες με τη Γη. Γνωρίζουμε, από τις παρατηρήσεις που έχουμε κάνει, ότι ήταν εντελώς διαφορετικός στο παρελθόν. Η θερμοκρασία του ήταν πολύ υψηλότερη, σήμερα φτάνει και τους 100 με 120 βαθμούς κάτω από το μηδέν. Είχε τρεχούμενο νερό στην επιφάνεια. Η ατμόσφαιρά του ήταν επίσης πολύ πυκνότερη. Εφόσον υπάρχει τρεχούμενο νερό, ίσως να είχε και εκεί αρχίσει η ζωή. Αυτό ακριβώς θέλουμε να εξακριβώσουμε τώρα με τις μη επανδρωμένες αποστολές στον Άρη. Αλλά η πρόκληση είναι μεγάλη. Νομίζω ότι, όταν καταφέρουμε να επιστρέψουμε δείγματα από την επιφάνειά του στη Γη, για να τα μελετήσουμε, ίσως καταφέρουμε να απαντήσουμε σε ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα: Είμαστε μόνοι στον κόσμο; Υπάρχει αλλού ζωή;”

Ο “ελληνικός” Άρης

Ο Νιλ Άρμστρονγκ είχε προσσεληνωθεί στη “Θάλασσα της Ηρεμίας”. Η πρώτη επανδρωμένη αποστολή στον Άρη, που αναμένεται να πραγματοποιηθεί περίπου το 2035, δεν αποκλείεται να φτάσει στη “Σαντορίνη”, στο “Όχι” ή σε κάποια από τις άλλες περιοχές του κόκκινου πλανήτη, τις οποίες ο κ. Οικονόμου έχει βαφτίσει με ελληνικά ονόματα. “Πράγματι, στον Άρη δίνουμε ονόματα, στους κρατήρες, στις πεδιάδες, στα βουναλάκια ή στα πετρώματα που βλέπουμε, για να μπορούμε να συνεννοούμαστε μεταξύ μας. Εγώ αρκετές φορές έδωσα ελληνικά ονόματα. Τώρα τελευταία, μάλιστα, στα μέρη που συναντά ένα από τα οχήματα, το Opportunity, δίνουμε ονόματα ελληνικών νησιών, ενώ σε αυτά που συναντά ένα άλλο, το Spirit, δίνουμε ονόματα από την Οδύσσεια. Έχουμε σχεδόν εξαντλήσει τα Δωδεκάνησα”. Προτού τον αποχαιρετίσουμε, δίνει την υπόσχεση ότι στο μέλλον ίσως βαφτίσει μία περιοχή του Άρη Θεσσαλονίκη.

Όνειρό του το αστεροσκοπείο στα Γρεβενά

Ο Θανάσης Οικονόμου δουλεύει σκληρά εδώ και δεκαετίες, όμως δεν του περνά καν από το μυαλό να αποσυρθεί από την ενεργό δράση. “Έχω πολλά προγράμματα ακόμη που τρέχουν στη NASA”, λέει χαρακτηριστικά. Σε λίγα χρόνια όμως, ίσως και το 2012, θα έχει έναν παραπάνω λόγο να επισκέπτεται συχνότερα τη γενέτειρά του, το Ζιάκα Γρεβενών: την κατασκευή ενός υπερσύγχρονου αστεροσκοπείου στο βουνό Όρλιακα της Πίνδου, στο δημοτικό διαμέρισμα του Ζιάκα, τον τόπο καταγωγής του. Πώς γεννήθηκε αυτή η ιδέα; “Πριν από ενάμιση χρόνο η νομαρχία έκανε μια τιμητική εκδήλωση για μένα και στις συνομιλίες που είχαμε θυμηθήκαμε τα παιδικά μου χρόνια, τον ουρανό και τ’ άστρα που βλέπαμε μικροί. Από αυτή τη συζήτηση γεννήθηκε η ιδέα να προσφέρουμε στα παιδιά σήμερα ένα τηλεσκόπιο, με το οποίο θα μπορούν να βλέπουν τα αστέρια, τους πλανήτες, το Σύμπαν. Στην αρχή μιλούσαμε μόνο για ένα εκπαιδευτικό τηλεσκόπιο, όταν όμως το μάθανε οι αστρονόμοι του ΑΠΘ και οι ερασιτέχνες αστρονόμοι, μας πλησίασαν και μας είπαν να κάνουμε κάτι πιο φιλόδοξο, για να ικανοποιήσουμε και τις δικές τους ανάγκες με ένα μεγαλύτερο τηλεσκόπιο. Η νομαρχία το δέχθηκε κι έτσι προσχωρήσαμε στις μελέτες. Η τοποθεσία είναι από τις καλύτερες στην Ευρώπη, σε μια περιοχή με καθαρό ουρανό και καλή πρόσβαση, σε υψόμετρο 1.450 μέτρων και με την ελάχιστη φωτορύπανση στην Ευρώπη”. Τα πράγματα πηγαίνουν πολύ καλά για την εκπλήρωση του ονείρου του κ. Οικονόμου. Ο νομάρχης Γρεβενών ανακοίνωσε προ ημερών ότι το 2010 θα ξεκινήσουν οι εργασίες των κτιριακών εγκαταστάσεων, ότι μέχρι το τέλος Οκτωβρίου θα είναι έτοιμες οι μελέτες και ότι εντός του έτους το έργο θα έχει ενταχθεί στο Δ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Έτσι για τον ίδιο θα έχει κλείσει ένας κύκλος. Σε λίγα χρόνια ο κ. Οικονόμου θα μπορεί να αγναντεύει από τον Όρλιακα της Γης τον... Όρλιακα του Άρη.

Φυσικά και πατήσαμε τη Σελήνη

Δεδομένου ότι δεν έχεις κάθε μέρα την ευκαιρία να μιλήσεις με έναν άνθρωπο που έζησε από πρώτο χέρι την κατάκτηση της Σελήνης, το ερώτημα είναι ίσως αναπόφευκτο. Το θέτουμε όσο πιο διακριτικά γίνεται: “Κύριε Οικονόμου, πρόσφατα είχαμε την επέτειο των 40 χρόνων από την κατάκτηση της Σελήνης. Δεν μπορώ να μη σας ρωτήσω: Γνωρίζετε τις θεωρίες. Είναι βέβαιο ότι πατήσαμε το πόδι μας στο φεγγάρι;” Η μειλίχια φωνή του αλλάζει και προδίδει συγκρατημένη οργή, αλλά και συγκατάβαση. “Κοιτάξτε. Υπάρχουν άνθρωποι που ό,τι και αν τους πείτε δεν θα τους πείσετε ποτέ. Είναι γελοίο να λέει κάποιος ότι δεν πήγαμε στη Σελήνη. Όλοι εμείς που εργαστήκαμε γι’ αυτό ξέρουμε καλά τι έγινε. Εξάλλου θα ήταν αδύνατον να μείνει κρυφό ένα τέτοιο μυστικό. Σε μια διαστημική αποστολή εμπλέκονται χιλιάδες άνθρωποι. Αν όλα ήταν στημένα και η προσσελήνωση είχε γίνει σε κάποια έρημο της Αμερικής, κάποιος από όλους αυτούς θα το μαρτυρούσε”.

Πηγή: εφημερίδα Μακεδονία (23 Αυγούστου 2009)

Για ττον κο Οικονόμου μας έχουν ήδη μιλήσει στο παρελθόν ο Γιώργος Δρόσος, Ο Τηλέμαχος Αθανασιάδης, ο Άγγελος Αγρογιάννης και ο Αλέξανδρος Φιλοθόδωρος.

Έκανα την ανάρτηση για να φανεί η συνέχεια της παράδοσης.

Αυτό που θέλω να σχολιάσω είναι το:

«Εργαζόμαστε για να κάνουμε κατοικήσιμο τον Αρη»

Για ποιο λόγο; Ας τον αφήσουμε όπως είναι εδώ κοντεύουμε να κάνουμε μη κατοικίσημη τη Γη.

Ενδιαφέρον αυτό για το Θανάση Οικονόμου αλλά παντελώς εκτός θέματος... Καλύτερα θα ήταν να γίνει άλλη ανάρτηση με "το συνέχεια της παράδοσης" μπορεί κανείς να βάλει κι ό,τι άλλο θέλει και να πλατειάζει το νήμα.

Εδω δύο σκίτσα του Ιωάννη Φωκά:

 

Σκίτσο Κρόνου - Ιωάννης Φωκάς, 1954

 

Σκίτσο Άρη - Ιωάννης Φωκάς, 1954

 

 

(Δυστυχως δεν είχα πολυ χώρα στην περιγραφη της φωτογραφίας οπότε ανέβασα το κείμενο εδω)

Καλά μιλάμε συνταρακτικό το σκίτσο του Κρόνου!

Το τελευταίο διάστημα διαβάζοντας άρθρα σχετικά με τον Άρη, είχα συναντήσει το όνομα του Ιωάννη Φωκά. Η αναφορά σε αυτόν από τον Βασίλη, ήρθε την κατάλληλη στιγμή για εμένα να συμπληρώσει και να εμπλουτίσει της γνώσεις μου για τον εξαίρετο ερασιτέχνη αστρονόμο.

Συγχαρητήρια στον Δήμο Κέρκυρας που τον τιμά με αυτόν τον τρόπο. Τα σκίτσα πράγματι πολύ όμορφα. Ιδιαίτερα με άγγιξε, στο τέλος του άρθρου η αναφορά, στο κείμενο που έστειλε στον φίλο του. Πολύ ωραίο!

Δεν γνώριζα επίσης όλα αυτά που έγραψε ο Κώστας, για τον Θανάση Οικονόμου και το ότι είχε βαφτίσει και αυτός περιοχές στο Άρη. Αναρωτιόμουν πως δόθηκαν όλα αυτά τα Ελληνικά ονόματα.

Χαίρομαι που βρήκα στο Άστροβοξ την κατάλληλη στιγμή, τόσες πληροφορίες μαζεμένες για τους 2 αστρονόμους και για τον κόκκινο πλανήτη.

Ευχαριστούμε!