Ευρωπαϊκό Νότιο Παρατηρητήριο ESO.

Το Ευρωπαϊκό Νότιο Παρατηρητήριο ESO γιορτάζει τα 50 χρόνια του.

Το έτος 2012 σηματοδοτεί την 50η επέτειο από την ίδρυση του Ευρωπαϊκού Νότιου Παρατηρητηρίου (ESO). Το ESO είναι ένας επιφανής διακυβερνητικός αστρονομικός οργανισμός στην Ευρώπη και το πιο παραγωγικό αστρονομικό παρατηρητήριο του κόσμου. Η προσπάθεια αυτή υποστηρίζεται από 15 χώρες: Αυστρία, Βέλγιο, Βραζιλία, την Τσεχική Δημοκρατία, Δανία, Γαλλία, Φινλανδία, Γερμανία, Ιταλία, Κάτω Χώρες, Πορτογαλία, Ισπανία, Σουηδία, Ελβετία και Ηνωμένο Βασίλειο.

Η Ελλάδα είναι απούσα.

Το ESO πραγματοποιεί ένα φιλόδοξο πρόγραμμα με αντικείμενο τον σχεδιασμό, την κατασκευή και τη λειτουργία ισχυρών επίγειων παρατηρητηρίων, που επιτρέπουν στους αστρονόμους να κάνουν σημαντικές επιστημονικές ανακαλύψεις. Διαδραματίζει, επίσης, ηγετικό ρόλο στην προώθηση και οργάνωση της συνεργασίας πάνω στην αστρονομική έρευνα.

Η ESO λειτουργεί τρία μοναδικά παγκόσμιας κλάσης παρατηρητήρια στη Χιλή: στην θέση La Silla, στην θέση Paranal και στην τοποθεσία Chajnantor.

Στη θέση Paranal, η ESO λειτουργεί το Πολύ Μεγάλο Τηλεσκόπιο (VLT), το πιο προηγμένο αστρονομικό οπτικό παρατηρητήριο του κόσμου και δύο ερευνητικά – βοηθητικά τηλεσκόπια. Το VISTA που λειτουργεί στην υπέρυθρη ζώνη και είναι το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο έρευνας στον κόσμο, και το τηλεσκόπιο VLT Survey που είναι το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο που αποσκοπεί στην έρευνα αποκλειστικά στο ορατό φως.

Επίσης, είναι ο ευρωπαϊκός εταίρος ενός επαναστατικού αστρονομικού τηλεσκοπίου, του ALMA, το μεγαλύτερο αστρονομικό πρότζεκτ που υπάρχει. Η ESO σχεδιάζει επί του παρόντος το τηλεσκόπιο European Extremely Large των 40 μέτρων στην οπτική ζώνη και στο εγγύς υπέρυθρο, το E-ELT, το οποίο θα γίνει «το μεγαλύτερο μάτι του κόσμου στον ουρανό».

Το πρώτο αστεροσκοπείο του ESO κατασκευάστηκε στην θέση La Silla σε υψόμετρο 2.400 μέτρων και 600 χιλιόμετρα βόρεια της πρωτεύουσας της Χιλής, Σαντιάγκο. Είναι εξοπλισμένο με αρκετά τηλεσκόπια με διάμετρο έως και 3,6 μέτρων, όπως το Τηλεσκόπιο Νέας Τεχνολογίας (ΝΤΤ) που ήταν το πρώτο που χρησιμοποίησε υπολογιστή για τον έλεγχο του κατόπτρου, μια τεχνολογία που αναπτύχθηκε στο ESO και πλέον εφαρμόζεται σε όλα τα μεγάλα τηλεσκόπια. Ας σημειωθεί πως στο τηλεσκόπιο των 3,6 μέτρων βρίσκεται ο κυριότερος “κυνηγός εξωπλανητών”, το όργανο HARPS.

Το δεύτερο αστεροσκοπείο που ίδρυσε το ESO και το πιο διάσημο ήταν αυτό στη θέση Paranal, που φιλοξενεί την συστοιχία του Πολύ Μεγάλου Τηλεσκοπίου (VLT), και του οποίου οι επιστημονικές εργασίες ξεκίνησαν το 1999. Είναι το κορυφαίο όργανο της ευρωπαϊκής αστρονομικής έρευνας, ενώ στην ίδια θέση βρίσκεται και το μεγαλύτερο ερευνητικό τηλεσκόπιο στο υπέρυθρο τμήμα του φάσματος, το VISTA, καθώς και το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο έρευνας στο ορατό τμήμα του φάσματος το VST (VLT Survey Telescope).

Τέλος, στο οροπέδιο Chajnantor και σε συνεργασία με άλλες χώρες το ESO κατασκευάζει ένα επαναστατικό αστρονομικό τηλεσκόπιο, το ALMA (Atacama Large Millimeter/submillimeter Array) το οποίο αποτελεί το μεγαλύτερο σύγχρονο αστρονομικό έργο.

Πρόκειται για μια συστοιχία 66 κεραιών υψηλής ακρίβειας που θα μελετήσει τα δομικά στοιχεία των άστρων, τα πλανητικά συστήματα, τους γαλαξίες αλλά και την ύπαρξη τυχόν ζωής σε εξωπλανήτες. Η κατασκευή του θα ολοκληρωθεί το 2013, αλλά ήδη από το 2011 ξεκίνησαν κάποιες μικρής εμβέλειας επιστημονικές παρατηρήσεις.

H ESO σχεδιάζει επί του παρόντος 40 μέτρων-class οπτικό / εγγύς υπέρυθρο τηλεσκόπιο, το Ευρωπαϊκό Εξαιρετικά Μεγάλο Τηλεσκόπιο ή E-ELT, το οποίο θα γίνει «το μεγαλύτερο μάτι του κόσμου στον ουρανό». Με την έναρξη των εργασιών προβλέπεται για τις αρχές της επόμενης δεκαετίας, το E-ELT θα αντιμετωπίσει τις μεγαλύτερες επιστημονικές προκλήσεις της εποχής μας (eso1150).

Πηγή: ESO

Ο καθηγητης Γ. Κοντοπουλος αποτελεσε σημαντικη φυσιογνωμια στην ερευνητικη δραστριοτητα του ESO για πολλα χρονια.

Ιδου ενα συντομο βιογραφικο¨

George Contopoulos, PhD U.Athens1953; Professor of Astronomy U.Thessaloniki 1957-75; U.Athens 1975-96; Emeritus 1996-; Member, Academy of Athens 1997-. Visiting Professor Yale U., Harvard U., MIT, Cornell U., U.Chicago, U.Maryland, U. Florida, Florida State U., U. Milan; Res. Associate, Yerkes Obs., Inst.Adv.Study Princeton, Inst.Space Studies, Goddard Flight Center, Columbia U., ESO. Author or Editor of 15 books, and about 250 papers on Galactic Dynamics, Relativity and Celestial Mechanics. Positions held: Gen.Secretary of the IAU; Director General Nat.Obs.of Greece, Pres.Hellenic Astron.Soc.; Nat.Representative of Greece in NATO, etc. Distinctions: Amer. Astron.Soc. Brouwer Prize; U.Chicago, Honorary Doctor's Degree; IAU, Pres. Commission 33 (Galaxy); Member Academia Europaea; Associate Royal Astron. Soc.; Chairman of the European Journal "Astronomy and Astrophysics"; Assoc. Editor of "Cel. Mech. Dyn. Astron."; Over 4500 citations and 300 acknowledgements.

Το Πολύ Μεγάλο Τηλεσκόπιο ανοίγει και τα τέσσερα μάτια του ταυτόχρονα.

Η διασύνδεση τεσσάρων μεγάλων ευρωπαϊκών τηλεσκοπίων, τα οποία βρίσκονται στο εχθρικό οροπέδιο της ερήμου Ατακάμα στη Χιλή, επέτρεψε τη δημιουργία του μεγαλύτερου «εικονικού» οπτικού τηλεσκοπίου στον κόσμο, ανακοίνωσαν ερευνητές του Ευρωπαϊκού Νότιου Παρατηρητηρίου (ESO).

Το Πολύ Μεγάλο Τηλεσκόπιο (VLT), όπως είναι το μετριοπαθές όνομα της γιγάντιας εγκατάστασης του ESO, αποτελείται από τέσσερα επιμέρους οπτικά τηλεσκόπια με κάτοπτρα διαμέτρου 8,2 μέτρων.

Η διασύνδεση και των τεσσάρων οργάνων ταυτόχρονα επέτρεψε τώρα για πρώτη φορά τη δημιουργία ενός εικονικού τηλεσκοπίου με κάτοπτρο 130 μέτρων.

Μέχρι σήμερα, οι υπεύθυνοι του ESO είχαν καταφέρει να συνδέσουν μόνο τρία από τα οπτικά τηλεσκόπια, και η προηγούμενη απόπειρα για τη σύνδεση και των τεσσάρων σε ένα γιγάντιο εικονικό όργανο είχε αποτύχει τον Μάρτιο του 2009.

Ακόμα και όταν λειτουργούσαν μεμονωμένα, τα τέσσερα τηλεσκόπια του VLT ήταν από τα μεγαλύτερα οπτικά τηλεσκόπια του κόσμου.

Στεγάζονται σε ισάριθμα φουτουριστικά κτήρια στο Παρανάλ της ερήμου Ατακάμα, μιας από τις πιο ξηρές περιοχές του πλανήτη (η υγρασία της ατμόσφαιρας θα απορροφούσε την υπέρυθρη ακτινοβολία που καταγράφουν τα τηλεσκόπια μαζί με τα ορατά μήκη κύματος).

Η εγκατάσταση ολοκληρώθηκε το 2000, επεκτάθηκε όμως το 2007 με την προσθήκη τεσσάρων βοηθητικών τηλεσκοπίων.

Έκτοτε, το VLT είναι το πλέον παραγωγικό τηλεσκόπιο μετά το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble, με τις παρατηρήσεις του να οδηγούν κατά μέσο όρο σε μία επιστημονική δημοσίευση την ημέρα.

Στις επιτυχίες του γιγάντιου παρατηρητήριου περιλαμβάνεται η πρώτη άμεση απεικόνιση πλανήτη εκτός του Ηλιακού Συστήματος και η ανάλυση μιας έκλαμψης ακτίνων γάμμα, η οποία ήταν το πιο μακρινό φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί μέχρι σήμερα στο Σύμπαν.

Συμβολομετρία.

Η τεχνική που εφαρμόζεται για τη διασύνδεση επιμέρους οπτικών τηλεσκοπίων και τη δημιουργία ενός εικονικού κατόπτρου ονομάζεται συμβολομετρία.

Στην περίπτωση του VLT, οι φωτεινές δέσμες που δίνουν καθένα από τα τέσσερα τηλεσκόπια συνδυάζονται σε μια υπόγεια εγκατάσταση και δίνουν μια τελική, ενιαία δέσμη εξαιρετικά μεγάλης ανάλυσης.

Αυτό βελτίωσε κατά 20 φορές την ικανότητα του VLT να «ζουμάρει» σε μακρινούς στόχους.

Σχολιάζοντας το επίτευγμα της Πέμπτης, ο υπεύθυνος οργάνων στο Παρατηρητήριο Παρανάλ, Φρεντερίκ Γκοντ, έκανε λόγο στο BBC για «ορόσημο στην προσπάθειά μας να αποκαλύψουμε τα μυστικά του Σύμπαντος».

Οι αστρονόμοι χρησιμοποιούν συστηματικά τα δύο ή τα τρία τηλεσκόπια του VLT ταυτόχρονα, ωστόσο η τελευταία τους απόπειρα για τη σύνδεση και των τεσσάρων στην εικονική διάταξη είχε αποτύχει.

«Την περασμένη φορά, οι ατμοσφαιρικές συνθήκες και οι δονήσεις του συστήματος ήταν τόσο άσχημες που τα δεδομένα ήταν ουσιαστικά άχρηστα» σχολίασε ο Ζαν-Φιλίπ Μπεργκέρ, Γάλλος αστρονόμος που συμμετείχε στο εγχείρημα.

Από εδώ και πέρα, το εικονικό κάτοπτρο των 130 μέτρων θα είναι διαθέσιμο στην ευρύτερη ερευνητική κοινότητα, επισήμανε ο Μπεργκέρ.

Το Ευρωπαϊκό Νότιο Παρατηρητήριο (ονομάζεται έτσι επειδή βρίσκεται στο Νότιο Ημισφαίριο) είναι ένας διεθνής ερευνητικός φορέας που χρηματοδοτείται από 15 χώρες-μέλη στην Ευρώπη.

Στα σχέδιά του περιλαμβάνεται η κατασκευή του «Ευρωπαϊκού Εξαιρετικά Μεγάλου Τηλεσκοπίου» (E-ELT), το οποίο θα είναι το μεγαλύτερο οπτικό τηλεσκόπιο του κόσμου, με κάτοπτρο διαμέτρου 42 μέτρων.

Η Ελλάδα δεν συμμετέχει στο ESO.

Αναζητώντας στοιχεία για το Σύμπαν στην άκρη της Γης.

Φορτηγά ακινητοποιούνται πάνω στο οδόστρωμα σε αυτό το οροπέδιο στην έρημο της Atacama, κάπου 5.060 μέτρα από τη στάθμη της θάλασσας, όπου οι επιστήμονες εγκαθιστούν ένα από τα μεγαλύτερα επίγεια αστρονομικά πρότζεκτ του κόσμου.

Οι μύτες αιμορραγούν, τα κεφάλια πονούν και η ζαλάδα καταβάλλει τους ερευνητές που μοχθούν στη σκιά του ηφαιστείου Licancabur της Χιλής.

"Στη συνέχεια, υπάρχει αυτό που λέμε« πόδια ζελέ, "."Αισθάνεστε σαν να γκρεμίζεστε, σαν να τρέξατε ένα μαραθώνιο." δήλωσε ο Diego García-Appadoo, ένας ισπανός αστρονόμος που μελετά το σχηματισμό των γαλαξιών.

Αν και η Ατακάμα είναι η πιο ξηρή έρημος της Γης και τόσο αφιλόξενη, είναι γοητευτική για την αστρονομία. Στη βόρεια Χιλή μακριά από μεγάλες πόλεις, με λίγη φωτορύπανση και τόσο ξηρό κλίμα, που εμποδίζει τα ραδιοσήματα από το να απορροφηθούν από τα σταγονίδια του νερού. Το υψόμετρο είναι τόσο μεγάλο, που συγκρίνεται με τα οροπέδια στα οποία στρατοπεδεύουν οι ορειβάτες που θέλουν να ανέβουν στα Ιμαλάια, κι έτσι βάζει τους αστρονόμους πιο κοντά στους ουρανούς.

Το ALMA (Atacama Large Millimeter/submillimeter Array) άνοιξε τον περασμένο Οκτώβριο, και θα αναπτύξει 66 ραδιοφωνικές κεραίες, στη σπονδυλική στήλη των Άνδεων, τη στιγμή που θα ολοκληρωθεί το επόμενο έτος. Αντλώντας περισσότερα από 1 δισ. δολάρια σαν χρηματοδότηση, κυρίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τις ευρωπαϊκές χώρες και την Ιαπωνία, το ALMA θα βοηθήσει τους επιστήμονες που συρρέουν σε αυτή την έρημη περιοχή να μελετήσουν την προέλευση του σύμπαντος.

Το πρότζεκτ ενισχύει τη θέση της Χιλής στην πρωτοπορία της αστρονομίας. Ήδη είναι διάσπαρτα παρατηρητήρια σε όλη την Ατακάμα, συμπεριλαμβανομένου και του Παρατηρητηρίου Cerro Paranal, όπου οι επιστήμονες ανακάλυψαν το 2010 το μεγαλύτερο άστρο που έχει παρατηρηθεί μέχρι σήμερα, και το Διαμερικανικό Παρατηρητήριο Cerro Tololo, το οποίο ιδρύθηκε το 1961 και άντεξε τον σάλο από την επανάσταση και αντεπανάσταση στην δεκαετία του ‘70 στην Χιλή.

Όμως το ALMA ανοίγει μια νέα πύλη για την αστρονομία στη Χιλή, η οποία ευνοείται από τους διεθνείς ερευνητικούς οργανισμούς για τη σταθερότητα της οικονομίας της και το νομικό σύστημα της. Όπως και άλλα ραδιοτηλεσκόπια, το ALMA δεν ανιχνεύει το οπτικό φως αλλά τα ραδιοκύματα, επιτρέποντας έτσι στους ερευνητές να μελετήσουν τα μέρη του σύμπαντος που είναι σκοτεινά, σαν τα σύννεφα του ψυχρού αερίου από το οποίο σχηματίζονται τα αστέρια.

Με το ALMA, οι αστρονόμοι ελπίζουν να δουν που σχηματίστηκαν οι πρώτοι γαλαξίες, και ίσως ακόμη και τον εντοπισμό εκείνων των ηλιακών συστημάτων που έχουν συνθήκες κατάλληλες για την υποστήριξη της ζωής, όπως πλανήτες με νερό. Αλλά οι επιστήμονες εδώ εκφράζουν επιφυλακτικότητα για τις πιθανότητες να βρεθεί ζωή αλλού στο σύμπαν, εξηγώντας ότι η οριστική απόδειξη είναι πιθανό να παραμείνει ένα άπιαστο όνειρο.

"Εμείς δεν θα θα είμαστε σε θέση να δούμε ζωή, αλλά ίσως υπογραφές της ζωής”, δήλωσε ο Thijs de Graauw, ένας Ολλανδός αστρονόμος ο οποίος είναι διευθυντής του ALMA.

Ακόμα, οι επιστήμονες πιστεύουν πως το ALMA θα κάνει άλματα τέτοια που θα κάνει δυνατή την κατανόηση του σύμπαντος, επιτρέποντας το κυνήγι για το λεγόμενο ψυχρό αέριο, τις στάχτες των άστρων που εξερράγησαν περίπου μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια μετά το Big Bang, που οι αστρονόμοι αποκαλούν " κοσμική αυγή.

Η Χιλή δεν είναι η μόνη χώρα που προσελκύει μεγάλες επενδύσεις σε αστρονομικά πρότζεκτ. Η Νότια Αφρική και η Αυστραλία αγωνίζονται για να φιλοξενήσει ένα ακόμα μεγαλύτερο ραδιοτηλεσκόπιο, το Square Kilometer Array που θα είναι πλήρως λειτουργικό μέχρι το 2024. Η Κίνα έχει αρχίσει να φτιάχνει το δικό της μεγάλο ραδιοτηλεσκόπιο σε ένα περιβάλλον σαν κρατήρα στη νότια επαρχία της Guizhou.

Ταυτόχρονα, η χρηματοπιστωτική κρίση στις πλούσιες βιομηχανικές χώρες έχει προκαλέσει ανησυχίες ότι η χρηματοδότηση για ορισμένα φιλόδοξα αστρονομικά προγράμματα θα μπορούσαν να αντιμετωπίσουν περιορισμούς.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ένα συντηρητικό τμήμα του Κογκρέσου πρότεινε πέρυσι να σταματήσει η κατασκευή του τηλεσκόπιου James Webb της NASA, προτού ένα συμβιβαστικό σχέδιο δαπανών σώσει το σπουδαίο αυτό έργο.

Στην φωτογραφία κεραίες στο Δίκτυο Ραδιοτηλεσκοπίων ALMA στην έρημο της Atacama της Χιλής, που βρίσκεται κάπου 5.060 μέτρα πάνω από τη στάθμη της θάλασσας.