Γαλιλαίος

[Δροσος Γεωργιος]

«Ο Πάπας του Γαλιλαίου»

Πριν από 400 χρόνια, τον Απρίλιο του 1624, ο κορυφαίος φυσικός φιλόσοφος Γαλιλαίος επισκέπτεται τη Ρώμη για να συγχαρεί τον φίλο του καρδινάλιο Maffeo Barberini για την εκλογή του σε Πάπα Ουρβανό Η’. Η εκλογή αυτού του πολύ φιλικού προσώπου στο ύπατο αξίωμα της Καθολικής Εκκλησίας δημιούργησε μεγάλες προσδοκίες στον πολιτικά και θεολογικά αφελή Γαλιλαίο. Και μολονότι είχε 6 διαδοχικές και πολύωρες συναντήσεις με τον φιλικότατο Πάπα Ουρβανό Η’, ο Πάπας θα γίνει μετά από μερικά χρόνια ο μεγαλύτερος εχθρός του Γαλιλαίου και το 1632 αποφάσισε ότι ο Γαλιλαίος έπρεπε να παρουσιαστεί και να δικαστεί για τις ιδέες του από την Ιερά Εξέταση. Τα βαθύτερα αίτια της μεταστροφής της καθολικής εξουσίας απέναντι στον πιο διάσημο προπαγανδιστή της νέας γεωκεντρικής κοσμολογίας παρουσιάζονται με τρόπο γοητευτικό στο θεατρικό δοκίμιο του Κώστα Γαβρόγλου «Ο Πάπας του Γαλιλαίου».Ο διαπρεπής ιστορικός της επιστήμης, δοκιμιογράφος και πολύπειρος πολιτικός Κώστας Γαβρόγλου αποφάσισε να προτείνει -υπό τη μορφή θεατρικού έργου- μια λογοτεχνική εκδοχή και υποθετική «λύση» σε έναν μεγάλο ιστορικό γρίφο: τις περίπλοκες ανταγωνιστικές-συνεργατικές σχέσεις του Γαλιλαίου με την Καθολική Εκκλησία.Η πλοκή του θεατρικού εστιάζει στο ιστορικά τεκμηριωμένο γεγονός της επίσκεψης του Γαλιλαίου στη Ρώμη, στα τέλη Απριλίου του 1624, όπου θα έχει 6 πολύωρες συναντήσεις με τον πανίσχυρο φίλο και προστάτη του καρδινάλιο Μαφέο Μπαρμπερίνι, ο οποίος είχε μόλις εκλεγεί Πάπας, γνωστός έκτοτε ως Πάπας Ουρβανός Η’.Για το τι είπαν σε αυτές τις πολύωρες συναντήσεις δεν γνωρίζουμε τίποτα και αυτό το ιστορικό κενό επιχειρεί να διαφωτίσει ο Κ. Γαβρόγλου με αυτό το θεατρικό. Το έργο θα δημοσιευτεί τέλη Σεπτεμβρίου και θα παρουσιαστεί σε δύο παραστάσεις αναλογίου τον ερχόμενο Οκτώβριο στο Πλανητάριο του Ιδρύματος Ευγενίδου.

● Καταφεύγοντας στα λιγοστά διαθέσιμα ιστορικά τεκμήρια και μαρτυρίες ανασυγκροτείτε θεατρικά συζητήσεις ανάμεσα στον Πάπα και τον Γαλιλαίο. Πώς αποφασίσατε να διερευνήσετε την ανασυγκρότηση ενός ιστορικού γεγονότος για το οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτα μέσα από ένα θεατρικό έργο;

Πολύ συχνά οι ιστορικοί έρχονται αντιμέτωποι με την σχεδόν παντελή έλλειψη τεκμηρίωσης ενός ιστορικού συμβάντος. Τέτοιο ήταν η συνάντηση του Πάπα με τον Γαλιλαίο το 1624. Το ότι δεν έχουμε τεκμήρια για αυτή τη συνάντηση δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να την πραγματευτούμε ως ιστορικοί. Νομίζω πως δικαιούμαστε να πειραματιζόμαστε και στην Ιστορία, να επινοούμε νέους τρόπους προσέγγισης του παρελθόντος. Η θεατρική φόρμα είναι ένας τέτοιος τρόπος. Εχουν υπάρξει πολλές εξαιρετικές επιστημονικές βιογραφίες του Γαλιλαίου και του Πάπα Ουρβανού και από αυτές είμαστε σε θέση να διακρίνουμε πολλά ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά τους. Στο θεατρικό πείραμα επιχειρώ να αναδείξω τις αγωνίες και τα αδιέξοδα δύο προσώπων που κατέχουν σημαντικές θέσεις και τα οποία εξομολογούνται πως πιστεύουν σε πράγματα που δεν μπορούν να εκφράσουν δημόσια. Ο Πάπας εξομολογείται στον Γαλιλαίο πως έχει πειστεί ότι η Γη κινείται και άρα πιστεύει σε κάτι που η Εκκλησία θεωρεί αιρετικό. Ο δε Γαλιλαίος, ενώ είναι σίγουρος ότι η Γη κινείται, δηλώνει πως ο ίδιος δεν είναι πεισμένος από την εγκυρότητα της απόδειξής του. Οι προσωπικές σκέψεις όσων κατέχουν προβεβλημένες θέσεις σε μια κοινωνία, οι αμφιβολίες που έχουν αν αυτές οι σκέψεις έρχονται σε αντίθεση με όσα πρεσβεύουν δημόσια, οι εντάσεις και τα εμπόδια που δημιουργούν οι προσωπικές απόψεις στην άσκηση του λειτουργήματός τους, τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν όταν πρέπει να πάρουν σημαντικές αποφάσεις σχετικά με τους θεσμούς που εκπροσωπούν και οι επιπτώσεις όλων των παραπάνω στην εξέλιξη των επιστημών είναι κάτι που ως ιστορικοί των επιστημών δεν το έχουμε ακόμη διερευνήσει ικανοποιητικά.

● Πόσο απειλητική ήταν η ηλιοκεντρική θεωρία για την Εκκλησία;

Εκείνη την εποχή όλοι δέχονταν πως το γεωκεντρικό σύμπαν προέκυπτε από την άμεση εμπειρία αλλά και από την ερμηνεία των Γραφών. Από το 1616 και μετά ο ηλιοκεντρισμός ήταν και επισήμως μια αιρετική άποψη για την Καθολική Εκκλησία –παρά τις αντιρρήσεις κάποιων θεολόγων. Την ίδια χρονιά (δεκαεφτά χρόνια πριν από τη Δίκη) η Ιερά Εξέταση ζήτησε από τον Γαλιλαίο να πραγματεύεται την κίνηση της Γης ως υπόθεση και όχι ως κάτι αληθινό. Μια τέτοια υπόδειξη ήταν συνεπής και με την κουλτούρα τού «σώζειν τα φαινόμενα»: χωρίς να τίθεται θέμα αποδείξεων της αλήθειας των πραγμάτων, έπρεπε τα υπολογιστικά τεχνάσματα που επινοούσαν οι αστρονόμοι και οι μαθηματικοί ανά τους αιώνες να συνάδουν με τις παρατηρήσεις του ουρανού. Αρα η Εκκλησία δεν είχε πρόβλημα με τις συζητήσεις για τον ηλιοκεντρισμό, αρκεί να μην τον αντιμετώπιζαν ως κάτι αληθινό. Ο Γαλιλαίος θεώρησε αρχικά πως μια τέτοια απόφαση της Ιεράς Εξέτασης δημιουργούσε ένα πλαίσιο συνεννοήσεων και δημιουργούσε δυνατότητες διαπραγματεύσεων με την Εκκλησία.

● Ποιοι ήταν τελικά οι σύμμαχοι και ποιοι οι αντίπαλοι του Γαλιλαίου;

Ο Γαλιλαίος δεν είχε να αντιμετωπίσει ως αντίπαλη δύναμη την Εκκλησία στο σύνολό της. Υπήρξαν πολλοί ανώτεροι και κατώτεροι κληρικοί που ήταν κατά καιρούς σύμμαχοί του. Ταυτόχρονα δεν ήταν λίγες οι φορές που φιλόσοφοι και αστρονόμοι στάθηκαν απέναντί του. Αρα δεν έχουμε να κάνουμε με δύο ομογενοποιημένα «μπλοκ», την Εκκλησία και τους επιστήμονες, που από την αρχή ήταν σε αντίπαλα στρατόπεδα. Υπήρχαν μάλιστα πολλοί μεταρρυθμιστές κληρικοί που άρχιζαν εκείνη την εποχή να έχουν αμφιβολίες για την ισχύ του αριστοτελισμού και αναζητούσαν στα κείμενα του Γαλιλαίου την ευκαιρία να αποδεσμεύσουν την ερμηνεία της φύσης από τη δικαιοδοσία της Εκκλησίας ακολουθώντας τις προτροπές του Αγίου Αυγουστίνου. Επίσης οι Ιησουίτες έδειξαν να συμφωνούν με τον Γαλιλαίο και μάλιστα το 1611 διοργάνωσαν μια μεγάλη τελετή στη Ρώμη για να τον τιμήσουν. Δώδεκα χρόνια αργότερα όμως και μετά τη σχεδόν ανεξήγητη επιθετικότητα που έδειξε ο Γαλιλαίος εναντίον τους, οι Ιησουίτες έγιναν σφοδροί αντίπαλοί του.

● Στο θεατρικό έργο ο Πάπας, αντιμέτωπος με έντονες διαμάχες ανάμεσα σε ομάδες λογίων, ζήτησε από τον Γαλιλαίο να παίξει έναν κοινωνικά διαμεσολαβητικό ρόλο για την ειρηνική συνύπαρξη των νέων επιστημονικών ιδεών με τις θεολογικές απόψεις της εποχής. Του ζητάει να γράψει ένα βιβλίο με στόχο τη συμφιλίωση των αντιμαχόμενων πλευρών. Ισχυρίζεστε πως στο έργο σας όλα, εκτός από τους διαλόγους μεταξύ των δύο, συμβαδίζουν με τα ιστορικά τεκμήρια και ερμηνείες. Τότε πώς εξηγείτε το ότι ενώ στο έργο ο Γαλιλαίος δίνει την εντύπωση πως συμφωνεί με την πρόταση του Πάπα, γνωρίζουμε πως στην πραγματικότητα δεν ακολούθησε αυτή την οδό;

Ο Πάπας είναι πολύ ανήσυχος για τις διαμάχες που ξεσπούν ανάμεσα στους φιλοσόφους, θεολόγους, αστρονόμους, μαθηματικούς και εκκλησιαστικούς παράγοντες συμπεριλαμβανομένων των Ιησουιτών. Λόγω των νέων ιδεών που κυκλοφορούν σε πολλούς τομείς της γνώσης, ορισμένοι θεολόγοι αντιδρούν με το γίνουν σκληροί υποστηρικτές της θρησκευτικής ορθοδοξίας. Υπάρχουν φιλόσοφοι που εκφράζουν αντιφατικές απόψεις. Κάποιοι αστρονόμοι μιλάνε ανοιχτά για την κίνηση της Γης διακινδυνεύοντας να προκαλέσουν την οργή της Εκκλησίας. Ενας αριθμός Ιησουιτών διστάζει μεν να εκφράσει δημόσια τις πεποιθήσεις του, αλλά είναι γνωστό από την αλληλογραφία μεταξύ τους ότι δεν πιστεύει πια στην επίσημη γραμμή της Εκκλησίας. Σε βιβλιοθήκες στη Ρώμη αναγνώστες έχουν πρόσβαση σε απαγορευμένα βιβλία. Κυκλοφορούν ωροσκόπια που «προβλέπουν» θανάτους καρδιναλίων, ακόμη και του Πάπα. Και όλα αυτά όσο συνεχίζεται ο καταστροφικός Τριακονταετής Πόλεμος στη διάρκεια του οποίου αμφισβητείται έντονα η ηγετική θέση του Πάπα.Ο Πάπας θεωρεί πως στο πρόσωπο του φίλου του Γαλιλαίου βρήκε επιτέλους έναν σύμμαχο που κατανοεί τα αδιέξοδα που αντιμετωπίζει. Ζητάει από τον Γαλιλαίο να ενδυθεί τον ρόλο του πολιτικού, να μην επιμένει με απόλυτο τρόπο στις απόψεις του ώστε να βοηθήσει τον Πάπα να βρεθούν τρόποι συμφιλίωσης των αντιμαχόμενων ομάδων, για να επέλθει μια κάποια κοινωνική ειρήνη. Ο Γαλιλαίος δεν είναι ξένος στην πολιτική και έχει επανειλημμένως δείξει τις ικανότητες του σε αυτόν τον τομέα. Ο Πάπας προτείνει στον Γαλιλαίο να γράψει ένα βιβλίο και το βιβλίο να περιέχει διαλόγους ανάμεσα σε τρεις λόγιους: έναν φιλόσοφο (που θα αντιπροσωπεύει τις απόψεις της Εκκλησίας), έναν αστρονόμο (που θα αντιπροσωπεύει τις νέες ιδέες για την κίνηση της Γης) και ζητάει από τον Γαλιλαίο να είναι ο ίδιος ο τρίτος συζητητής, να γίνει ο ουδέτερος και καλοπροαίρετος λόγιος που θα πείσει τον φιλόσοφο και τον αστρονόμο πως πρέπει να έρθουν σε κάποιο συμβιβασμό για το καλό της Εκκλησίας.Ο Γαλιλαίος σοκάρεται και αντιδρά λέγοντας πως με ένα τέτοιο βιβλίο θα προδώσει τις αρχές του και πως η αλήθεια είναι υπεράνω όλων. Ο Πάπας αντιτείνει πως στην πολιτική η επίκληση της αλήθειας δεν επιλύει τις κοινωνικές εντάσεις ούτε επιτυγχάνει συμβιβασμούς. Η συζήτηση και η συνειδητοποίηση των κινδύνων που αντιμετωπίζει η Εκκλησία κάμπτουν τις αντιρρήσεις του Γαλιλαίου και στην τελευταία συνάντησή τους πριν αναχωρήσει για τη Φλωρεντία, ενώ δεν δεσμεύεται ότι θα ακολουθήσει την πρόταση του Πάπα, δεν φαίνεται να είναι και τόσο κατηγορηματικός εναντίον της όσο ήταν όταν την πρωτοάκουσε.Τι έγινε όμως στην πραγματικότητα; Μετά τη συνάντησή του με τον Πάπα, το 1624, ο Γαλιλαίος έκανε έξι χρόνια να ανακοινώσει ότι ολοκλήρωσε το βιβλίο του. Το βιβλίο όμως αυτό ήταν σχεδόν έτοιμο μετά τη συνάντηση με τον Πάπα, όπως αποδεικνύουν κειμενικές μελέτες του έργου. Πολλά τμήματά του είναι κατά λέξη κείμενα που είχε ήδη δημοσιεύσει. Γιατί άραγε «καθυστέρησε» την ολοκλήρωση του βιβλίου για έξι χρόνια; Είναι ένα ερώτημα για το οποίο οι ιστορικοί δεν έχουν ικανοποιητικές απαντήσεις. Μήπως συνειδητοποιούσε ότι η στόχευσή του να πείσει την Εκκλησία να υιοθετήσει έστω κάποιες από τις απόψεις του δεν οδηγούσε πουθενά; Μήπως σκεφτόταν να ξαναπιάσει το νήμα των ερευνών του στη φυσική και να μην ασχοληθεί άλλο με την αστρονομία και την κίνηση της Γης; Μήπως έπρεπε να κάνει μια «ηρωική έξοδο» και να γράψει ένα βιβλίο όπως ακριβώς το ήθελε και όχι με βάση όσα είχε και ο ίδιος συμφωνήσει ότι θα κάνει μετά τις αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης το 1616; Στο τέλος κάνει την απονενοημένη κίνηση: εκδίδει ένα βιβλίο με το οποίο έρχεται σε κατά μέτωπο σύγκρουση με την Εκκλησία. Στο βιβλίο του γελοιοποιεί τον φιλόσοφο, υπερθεματίζει για την εγκυρότητα κάθε ισχυρισμού του αστρονόμου και ο καλοπροαίρετος λόγιος αποδεικνύεται συνοδοιπόρος του αστρονόμου παρά ένας ουδέτερος λόγιος. Οι διάλογοι στο θεατρικό κείμενο ανάμεσα στον Πάπα και στον Γαλιλαίο μπορούν ώς έναν βαθμό να μας βοηθήσουν να διερευνήσουμε την εξάχρονη αναμονή του, την αβεβαιότητα και τη διστακτικότητα του Γαλιλαίου να ολοκληρώσει το βιβλίο του.

● Στο θεατρικό έργο σας συνομιλούν σαν δύο φίλοι από παλιά, με ειλικρινή διάθεση να επικοινωνήσουν τα προσωπικά διλήμματα που αντιμετωπίζουν. Πώς συμβιβάζεται αυτό με το ότι ο Πάπας τελικά παρέπεμψε τον Γαλιλαίο στην Ιερά Εξέταση και έγινε ο δριμύτερος κατήγορος του Γαλιλαίου;

Ο Γαλιλαίος σιγά σιγά άρχισε να απομακρύνεται από τις υποσχέσεις που έδωσε το 1616. Πήρε θάρρος από την εκλογή του φίλου του στο αξίωμα του Πάπα, την οποία και χαρακτήρισε ως μια «υπέροχη συγκυρία». Θέλησε να υπερβεί τα όρια που του έθεσε η Εκκλησία. Αρχισε να αποξενώνεται από τους αρχικούς συμμάχους του, τους Ιησουίτες, οι οποίοι έβλεπαν τα γεγονότα να τους δικαιώνουν μιας και τον είχαν έμμεσα προειδοποιήσει να είναι πολύ πιο προσεκτικός. Εγραψε ένα βιβλίο όπου υποστήριξε πως η κίνηση της Γης είναι πραγματική και όχι υπόθεση. Γελοιοποίησε έναν από τους συζητητές στο βιβλίο –τον φιλόσοφο που εξέφραζε τις απόψεις της Εκκλησίας.Ο Πάπας και όλος ο μηχανισμός της Εκκλησίας ξεσπάθωσαν εναντίον του. Οι φιλίες ξεχάστηκαν, η θετική προδιάθεση του Πάπα εξανεμίστηκε, πάρα πολλοί σύμμαχοί του εξαφανίστηκαν και όσοι έμειναν πιστοί στο πρόσωπό του δεν τολμούσαν να τον υπερασπιστούν δημόσια.Ο Πάπας, ο οποίος είχε νωρίτερα γράψει και ένα ποίημα που τον επαινούσε, έγινε ο δριμύτερος κατήγορός του. Η απόλυτη εξουσία έπρεπε να δείξει ότι δεν ανέχεται την ανυπακοή, δεν ανέχεται τα «παιχνιδάκια» και έπρεπε να δείξει ότι δεν μπορεί να αμφισβητείται από κανέναν, ακόμη και από τον πιο διάσημο αστρονόμο της Ευρώπης.Ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε γιατί δεν στάθηκε υπάκουος απέναντι στην εξουσία. Και ενώ είχε αποδεχτεί να ακολουθήσει τις αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης το 1616, προσπάθησε στη συνέχεια με διάφορους τρόπους να «ξεφύγει» από τα συμφωνηθέντα. Η εξουσία δεν συγχωρεί την ανυπακοή. Ειδικά, δε, δεν συγχωρεί όταν κάποιος διαλαλεί την ανυπακοή του. Και αυτό έκανε με το βιβλίο του ο Γαλιλαίος. Μπορεί να πίστεψε ότι με έναν φίλο και υποστηρικτή του ως Πάπα θα μπορούσε να προφυλαχτεί από τις συνέπειες της ανυπακοής. Εκεί έπεσε έξω. Στην πολιτική η απαίτηση για υπακοή στην εξουσία είναι πάντα πιο σημαντική από φιλίες. Και όταν η πρώτη απειλείται, η δεύτερη εξαφανίζεται.

https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/431090_o-papas-toy-galilaioy

 

Το επεξεργάστηκε Μάιος 9, 2024 ο Δροσος Γεωργιος

[Δροσος Γεωργιος]

Η δίκη του Γαλιλαίου.

«O Γαλιλαίος καταδικάστηκε γιατί δεν ήταν υπάκουος απέναντι στην εξουσία. Η εξουσία συγχωρεί τυχόν διαφορετικές απόψεις για συγκεκριμένα θέματα. δεν συγχωρεί όμως την ανυπακοή. Και ο Γαλιλαίος, παρά το ότι συμφώνησε να υπακούσει στις αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης το 1616 και να πραγματευτεί τις απόψεις του ως υποθέσεις, τελικά δεν τήρησε τα συμφωνηθέντα. (…)
Ενδεχομένως να πίστεψε ότι, με έναν φίλο και υποστηρικτή του στη θέση του Πάπα, θα μπορούσε να προφυλαχθεί από τις συνέπειες της ανυπακοής. Και ως προς αυτό έπεσε έξω. Στην πολιτική η απαίτηση για υπακοή στην εξουσία είναι πάντα πιο σημαντική από φιλίες. Και όταν η πρώτη απειλείται, η δεύτερη εξαφανίζεται. Ο ανυπάκουος Γαλιλαίος θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα σύμβολο ατίθασου πνεύματος που διεκδικούσε μια νέα κανονικότητα για τους φυσικούς φιλοσόφους. Κι αυτό απειλούσε την Εκκλησία. Γιατί η εξουσία δεν απειλούνταν τόσο πολύ από την προοπτική νέων θεωρήσεων του κόσμου όσο από τη διαμόρφωση μιας νέας κοινωνικής ομάδας που θα επέβαλλε τις δικές της νόρμες και αξίες. Δεν είναι συνήθως οι νέες αλήθειες που απειλούν, όσο η διεκδίκηση μιας υπό διαμόρφωση κοινότητας να έχουν το ‘ελεύθερο’, και ενδεχομένως το μονοπώλιο, στη διατύπωση νέων απόψεων.»
απόσπασμα από το βιβλίο του Κώστα Γαβρόγλου, «Η ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ, Επιστημονικές, θεολογικές και κοινωνικές διαστάσεις της» , Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΚρήτηςΗ Δίκη του Γαλιλαίου αποτελεί ορόσημο στην ιστορία της επιστήμης αλλά και στη διανοητική ιστορία των νεότερων χρόνων. Στο βιβλίο αυτό ανασυγκροτείται το πλαίσιο στο οποίο διαδραματίζονται οι εξελίξεις που καταλήγουν στη Δίκη, μέσα από τις επιστημονικές, φιλοσοφικές, θεολογικές, πολιτικές και ιδεολογικές διαμάχες της εποχής, τον Τριακονταετή Πόλεμο και την ολοένα και πιο έντονη παρουσία των Ιησουιτών στην εκπαίδευση. Η ανασυγκρότηση του πλαισίου βασίστηκε στο αρχειακό υλικό του ίδιου του Γαλιλαίου, στα δημοσιευμένα και αδημοσίευτα έργα του, στα αρχεία της Ιεράς Εξέτασης, καθώς και στην αλληλογραφία μεταξύ των μελών ενός εκτεταμένου δικτύου συμμάχων αλλά και εχθρών του Γαλιλαίου. Σκιαγραφούνται επίσης οι σημαντικότερες εξελίξεις στη διάρκεια των 350 ετών από το τέλος της Δίκης, όταν πολλοί λόγιοι θέλησαν να υπερασπιστούν τον Γαλιλαίο, ενώ άλλοι θέλησαν να επιχειρηματολογήσουν πως η Εκκλησία έπραξε καλώς.Το 1616 ο Γαλιλαίος είχε αποδεχτεί στους περιορισμούς των αποφάσεων της Ιεράς Εξέτασης. Όμως με το βιβλίο που γράφει το 1632 προσπαθεί να δοκιμάσει τα όρια αυτών των περιορισμών. Κι ακόμα, θεωρεί πως ο Πάπας —και χάριν της μακροχρόνιας σχέσης τους αμοιβαίου σεβασμού, πριν από την εκλογή του— δεν θα έφτανε στα άκρα παραπέμποντάς τον στην Ιερά Εξέταση. Ωστόσο, η απόλυτη εξουσία της Εκκλησίας απαιτούσε απόλυτη υπακοή· έτσι, ο Πάπας μετατράπηκε στον δριμύτερο κατήγορό του.Στη Δίκη του Γαλιλαίου προβάλλεται η θέση ότι το πρόβλημα για την Καθολική Εκκλησία δεν ήταν τόσο η θεολογικά αιρετική άποψη περί κίνησης της Γης όσο το ότι μια νέα κοσμολογία θα οδηγούσε σε έναν νέο τρόπο θέασης της φύσης· και τότε ο αριστοτελισμός, που είχε ήδη δεχτεί πολλά πυρά, θα κατέρρεε, μαζί με το σύστημα ιδεών που στήριζε την τεράστια κοινωνική εξουσία φιλοσόφων και θεολόγων. Οι αστρονόμοι, οι μαθηματικοί και οι τεχνίτες θα άρχιζαν να παίζουν κυρίαρχο ρόλο, οι κοινωνικοί συσχετισμοί θα άλλαζαν. Αυτά ήθελε να αποφύγει η εκκλησιαστική εξουσία τον 17ο αιώνα, και οι παραδοσιακές ερμηνείες των Γραφών τής έδιναν το καλύτερο άλλοθι για να το πετύχει. Ο ανυπάκουος Γαλιλαίος θα μπορούσε να εξελιχθεί σε ένα σύμβολο ατίθασου πνεύματος που θα υπονόμευε τη διανοητική ηγεμονία της Εκκλησίας.

● Τα περιεχόμενα του βιβλίου
Σημείωμα για τις πηγές
1. Πως θα γίνει η πραγμάτευση της δίκης του Γαλιλαίου
2. Το αφύσικο ηλιοκεντρικό σύστημα και η αφιέρωση του Κοπέρνικου στον Πάπα Παύλο Γ’
3. Τα χρόνια του θριάμβου, 1609–1611: ανακαλύψεις με το τηλεσκόπιο, επίσκεψη στο Collegio Romano
4. Τα περίπλοκα χρόνια, 1611–1616: ανησυχίες στην αυλή των Μεδίκων και καταγγελίες από άμβωνος
5. Η μετάβαση στη Ρώμη
6. Οι κομήτες, οι διαμάχες με τους ιησουίτες και ο Πάπας Ουρβανός Η’
7. Διάλογοι σχετικά με τα δυο κύρια συστήματα του κόσμου, το Πτολεμαϊκό και το Κοπερνίκειο
8. Η δίκη του 1633
9. Η ζωή της δίκης μετά τη δίκη
10. Κάποιες συμπερασματικές σκέψεις
Ευχαριστίες
Βιβλιογραφία
Σύντομα βιογραφικά
Ευρετήριο

● Διαβάστε το απόσπασμα του βιβλίου με τίτλο: ΠΩΣ ΘΑ ΓΙΝΕΙ Η ΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ
ΤΗΣ ΔΙΚΗΣ ΤΟΥ ΓΑΛΙΛΑΙΟΥ

https://cup.gr/wp-content/uploads/2025/02/GALILEOS-SAMPLE.pdf

● Σε αποκλειστική συνέντευξη που έδωσε ο Κώστας Γαβρόγλου στον Σπύρο Μανουσέλη (efsyn.gr) αποκαλύπτει μερικά από τα βασικά επιχειρήματα και τους στόχους που έθεσε γράφοντας αυτό το γοητευτικό και απρόσμενα επίκαιρο βιβλίο.

Ποιοι είναι οι στόχοι που θέσατε –τόσο ως ιστορικός της επιστήμης όσο και ως ενεργός πολιτικός διανοούμενος– γράφοντας το «Η δίκη του Γαλιλαίου» και γιατί στο βιβλίο σας δεν φαίνεται να συμμερίζεστε την άποψη πως η διαμάχη επιστήμης και θρησκείας ήταν καθοριστική για την «Υπόθεση Γαλιλαίου», όπως την αποκαλείτε;

Επί πολλά χρόνια η συζήτηση γύρω από την «Υπόθεση Γαλιλαίου» ήταν αποκλειστικά επικεντρωμένη στη διερεύνηση της σχέσης επιστήμης και θρησκείας, όμως, μια τέτοια προσέγγιση απογυμνώνει το θέμα αυτό από την εξαιρετικά περίπλοκη δομή του και τα πολλαπλά επίπεδα για τη μελέτη του. Η Υπόθεση Γαλιλαίου δεν μπορεί να κατανοηθεί μονάχα μέσα από τη σύγκρουση του «ενάρετου και εκφραστή των σωστών απόψεων για την κίνηση της Γης» και μιας Εκκλησίας «σκοταδιστικής που την απειλούσε η αλήθεια για τους ουρανούς». Μια τέτοια αντίληψη παραβλέπει, π.χ., το γεγονός πως πολλοί αστρονόμοι είχαν σοβαρές επιφυλάξεις για όσα ισχυριζόταν ο Γαλιλαίος, ενώ υπήρχαν παράγοντες της εκκλησιαστικής γραφειοκρατίας που ταυτίζονταν με τις απόψεις του.Στο βιβλίο γίνεται η συσχέτιση πολλών άλλων παραμέτρων οι οποίες με διαφορετική βαρύτητα η καθεμιά, επηρέασαν την πορεία του Γαλιλαίου από τη χρονιά των ανακαλύψεών του με το τηλεσκόπιο το 1609, μέχρι τη δίκη το 1633: οι αποφάσεις της Συνόδου του Τρέντο και οι απαρχές της Αντιμεταρρύθμισης, ο διορισμός του Γαλιλαίου ως επίσημου Φιλοσόφου και Πρώτου Μαθηματικού της Αυλής των Μεδίκων, η ερμηνεία από τον Γαλιλαίο των βιβλικών χωρίων, η έννοια του παντοδύναμου Θεού και του υποθετικού χαρακτήρα διαφόρων απόψεων για το Σύμπαν που υιοθετούσαν πολλοί σύμμαχοι του Γαλιλαίου εντός και εκτός της Εκκλησίας, οι εντάσεις των σχέσεων ανάμεσα στους φιλοσόφους και αστρονόμους της εποχής, η αρχικά θετική υποδοχή των απόψεων του Γαλιλαίου από τους Ιησουίτες, οι διαφορετικές τάσεις ανάμεσά τους ως προς τον αριστοτελισμό και την κίνηση της Γης.Ωστόσο, εξίσου αποφασιστικοί παράγοντες ήταν οι διαμάχες του Γαλιλαίου με προβεβλημένους Ιησουίτες, η Ακαδημία των Lincei (Λυγκαίων) και ο ρόλος του ιδρυτή της, Federico Cesi, οι σχέσεις του Γαλιλαίου με τον Maffeo Barberini πριν αυτός εκλεγεί ως Πάπας Ουρβανός Η΄, οι αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης, το 1616, ότι οι ιδέες ως προς την κίνηση της Γης και τη σταθερότητα του Ηλιου είναι αιρετικές, οι καταγγελίες εναντίον του Γαλιλαίου από μοναχούς και αστρονόμους, ζητήματα κανονικού εκκλησιαστικού δικαίου, οι ισχυρισμοί του Γαλιλαίου στο βιβλίο του «Διάλογοι σχετικά με τα δύο κύρια συστήματα του Κόσμου» και η αδυναμία του να έχει πειστικές αποδείξεις ότι οι παλίρροιες αποτελούν την κρίσιμη απόδειξη της κίνησης της Γης, ο Τριακονταετής Πόλεμος, οι πολιτικές απειλές που αντιμετώπιζε ο Πάπας Ουρβανός και άλλα πολλά συναποτελούν το πλαίσιο μέσα στο οποίο γίνεται η πραγμάτευση της Υπόθεσης Γαλιλαίου.Στο νέο βιβλίο σας για τη δίκη του Γαλιλαίου η ιστορική ανασυγκρότηση των επιστημονικών, θεολογικών και κοινωνικοπολιτικών διαστάσεων της «Υπόθεσης Γαλιλαίου» μας αποκαλύπτει ότι στην τελική καταδικαστική απόφαση δεν αποτυπώνεται τόσο ο αντιεπιστημονικός και ανορθολογικός σκοταδισμός της Καθολικής Εκκλησίας, αλλά μάλλον η εύλογη και αναμενόμενη (;) επιλογή κάθε ισχυρής θρησκευτικής-πολιτικής εξουσίας στο να μην αποδέχεται καμιά αμφισβήτηση της γνωστικής αυθεντίας της.

Πόσω δε μάλλον, όταν τα επιχειρήματα των υπονομευτών της είναι ανεπαρκώς τεκμηριωμένα επιστημονικά και φιλοσοφικά, όπως αποκαλύπτετε στο νέο σας βιβλίο. Αλήθεια, πόσο επαρκώς αναπτυγμένα (θεωρητικά) και επιβεβαιωμένα (εμπειρικά) ήταν τα επιχειρήματα του Γαλιλαίου και των άλλων πρωταγωνιστών της ηλιοκεντρικής κοσμολογίας;

Αν έπρεπε να απαντήσω όσο πιο συνοπτικά γίνεται στο ερώτημα γιατί καταδικάστηκε ο Γαλιλαίος, δεν θα έδινα έμφαση στο ότι οι απόψεις του ήταν σε αντίθεση με τις ερμηνείες της Βίβλου. Αυτό ήταν γνωστό σε όποιον υποστήριζε την κίνηση της Γης. Ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε γιατί δεν ήταν υπάκουος απέναντι στην εξουσία.Η ερώτηση σας, όμως, αποτυπώνει με ακρίβεια μια ιδιαίτερα σημαντική πτυχή στο βιβλίο: αν το γεγονός ότι εκ των υστέρων επιβεβαιώθηκε η κίνηση της Γης, καθιστούσε τον Γαλιλαίο στην εποχή του έναν πειστικό συζητητή. Ο Γαλιλαίος αντιμετώπιζε μια πολύ σύνθετη επιστημονική και θεολογική πραγματικότητα και δεν κατάφερε να τη διαχειριστεί προς όφελός του. Ενώ οι ανακαλύψεις του με το τηλεσκόπιο έκαναν πιο πιθανό ένα Σύμπαν με τη Γη να κινείται, δεν μπόρεσε να πείσει πως οι παλίρροιες αποτελούν, όπως πίστευε, το κρίσιμο φαινόμενο που επιβεβαίωνε την κίνηση. Αγνόησε τον Κέπλερ, έναν Λουθηρανό αστρονόμο και από τους πρώτους υποστηρικτές του Γαλιλαίου, οι θεωρίες του οποίου είχαν επιβεβαιωθεί από πλήθος αστρονομικών παρατηρήσεων.Επίσης, ήρθε σε ρήξη με έναν από τους σημαντικότερους Ιησουίτες, τον Οράσιο Γκράσσι, ως προς την ερμηνεία των κομητών χωρίς να πείθει πως οι αποδείξεις του ήταν ορθές. Επιχείρησε να ερμηνεύσει χωρία της Βίβλου, ενώ η Σύνοδος του Τρέντο απαγόρευε ρητά την εμπλοκή λαϊκών σε τέτοια εγχειρήματα. Υπερεκτιμώντας τη φιλία του με τον Πάπα Ουρβανό Η΄, έγραψε ένα βιβλίο με το οποίο αθέτησε την υπόσχεση του, το 1616, ότι θα υπακούσει στην απόφαση της Ιεράς Εξέτασης να πραγματευτεί την κίνηση της Γης ως μια υπόθεση και όχι ως μια βεβαιότητα. Ετσι, λοιπόν, ο Γαλιλαίος δεν κατάφερε να πείσει ούτε επιστημονικά για την ορθότητα της θεωρίας του, αλλά δεν μπόρεσε και να χειριστεί τη θεολογική και κοινωνική διάσταση της συζήτησης γύρω από αυτά τα ζητήματα.Μέχρι πρόσφατα, η ιστοριογραφία των επιστημών θεωρούσε την καταδίκη του Γαλιλαίου ως το αποφασιστικό «σημείο καμπής» για την ανάδυση στην Ευρώπη της νεωτερικής φυσικής φιλοσοφίας, η οποία οδήγησε σταδιακά στην πλανητική κυριαρχία της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης. Γιατί υποστηρίζεται ότι πρόκειται για ένα ιστορικά ανακριβές αφήγημα, που επινοήθηκε από τον Διαφωτισμό για να νομιμοποιήσει αφενός την ιδεολογία των Νέων Χρόνων υπέρ της επιστημονικής μονοκρατορίας και αφετέρου την αισιόδοξη προπαγάνδα υπέρ της γραμμικής και συσσωρευτικής προόδου της ανθρώπινης ιστορίας;Τα βολικά ιστοριογραφικά σχήματα είναι και τα πιο παραπλανητικά. Οπως κάθε ιστορική περίοδος και κάθε ιστορικό εγχείρημα, έτσι και ο Διαφωτισμός χρειάζεται να διερευνηθεί ξανά και ξανά με αφορμή τα νέα ερωτήματα που διατυπώνουν οι ιστορικοί. Αν σήμερα τον Διαφωτισμό τον απεχθάνονται ορισμένες κοινωνικές ομάδες με σκοταδιστικές αντιλήψεις, αυτό δεν σημαίνει πως όλοι οι υπόλοιποι πρέπει να τον εκθειάζουμε.Πρέπει να στεκόμαστε κριτικά απέναντι σε ένα εγχείρημα που υπόσχεται ιδανικές καταστάσεις, γιατί τέτοιες δεν υπήρξαν στην ιστορία. Κατ’ αρχάς δεν υπάρχει «ο» Διαφωτισμός. Σίγουρα κυριάρχησε η αντίληψη του Γαλλικού Διαφωτισμού με τα έντονα αντικληρικά χαρακτηριστικά του, αλλά μεγάλη επιρροή στις επιστήμες άσκησαν και ο Γερμανικός και ο Αγγλικός με μία εντελώς διαφορετική σχέση, πολύ πιο συγκαταβατική, με την Εκκλησία. Βέβαια όλοι υπερθεμάτισαν για την απελευθερωτική σημασία των επιστημών και των εφαρμογών τους, μια και τα αναδυόμενα αστικά στρώματα βασίζονταν στις επιστήμες για να εμπεδώσουν την κυριαρχία τους.Ο ορθολογισμός, όμως, ως συγκροτητικό στοιχείο της κοινωνίας εμφανίστηκε και άλλες φορές στην ιστορία, και δεν είναι ίδιον του Διαφωτισμού. Μελετώντας τα 400 χρόνια «ζωής» της Δίκης μετά τη Δίκη, διαπιστώνουμε πως οι συντελεστές του Γαλλικού Διαφωτισμού, ύφαναν και τον μύθο γύρω από τον «προοδευτικό» Γαλιλαίο που συγκρούεται με την Εκκλησία αψηφώντας ακόμα και τη ζωή του. Οι συντελεστές του γερμανικού Διαφωτισμού δεν πολυασχολήθηκαν με τον Γαλιλαίο και την Καθολική Εκκλησία, μια και πολλοί Λουθηρανοί αστρονόμοι ήδη από την εποχή του Γαλιλαίου είχαν υιοθετήσει το ηλιοκεντρικό σύστημα. Η αναπαραγωγή του μύθου σχετικά με την αδιάλλακτη στάση του Γαλιλαίου έχει μια ενδιαφέρουσα κοινωνική διάσταση αφού και με τον μύθο αυτό ταυτίζονται διαφορετικά ακροατήρια για διαφορετικούς λόγους το καθένα. Οι επιστήμονες βρίσκουν στον μύθο ένα ηρωικό στοιχείο όπου ένας «δικός» τους συγκρούστηκε με την εξουσία υπερασπιζόμενος την αλήθεια, χωρίς να υπολογίζει τις συνέπειες μιας τέτοιας σύγκρουσης.Οι πολίτες ταυτίζονται με μια προσωπικότητα που ταιριάζει απολύτως με την εικόνα του επιστήμονα η οποία κατασκευάζεται εδώ και πολλούς αιώνες: ο αγέρωχος εργάτης του πνεύματος που τον ενδιαφέρει μόνο η αποκάλυψη της αλήθειας για την οποία είναι έτοιμος να δώσει ακόμα και τη ζωή του. Τέτοιος δεν ήταν, εξάλλου, ο αρχαιότερος και εμβληματικότερος όλων των σοφών, Σωκράτης; Συστηματικός και επίμονος ως προς την αποκάλυψη της αλήθειας, επικίνδυνος για την εξουσία, αγέρωχος εμπρός στον θάνατο! Βλέπουμε, λοιπόν, πως το απελευθερωτικό πρόταγμα του Διαφωτισμού έγινε μέσα και από την κατασκευή ενός μύθου.Ποια είναι η επικαιρότητα –και η διαφωτιστική δύναμη– από τη μελέτη ενός όντως αποφασιστικού ιστορικού συμβάντος όπως η δίκη του Γαλιλαίου, που ωστόσο συνέβη πριν από… τέσσερις αιώνες;Αν και συνέβη πριν από τέσσερις αιώνες, η Δίκη του Γαλιλαίου έχει να μας πει πολλά για το σήμερα: ότι οι επιστήμονες δεν αρκεί μόνο να υπερασπίζονται την αλήθεια, αλλά πρέπει να γνωρίζουν πως η ευρύτερη αποδοχή της από την κοινωνία περιλαμβάνει, πολλές φορές, τη διαπραγμάτευση και, ενδεχομένως, τη σύγκρουση με την εξουσία. Αλλιώς η όποια αλήθεια εξανεμίζεται. Σήμερα, οι νέες αλήθειες για το Σύμπαν μπορεί να μην απειλούν την εξουσία, όμως την απειλούν άλλες αλήθειες, οι φορείς των οποίων αγωνίζονται για να γίνουν οι απόψεις τους η κανονικότητα των κοινωνιών μας. Σε κάθε εποχή είναι διαφορετικά τα διακυβεύματα της εκάστοτε εξουσίας, η οποία, σήμερα, απειλείται περισσότερο από τις αλήθειες για τον Covid, για την κλιματική αλλαγή, για την εξάλειψη της φτώχειας, για τον περιορισμό των πολεμικών βιομηχανιών.Ανάμεσα στους επιστήμονες και πολλούς πολίτες υπάρχει η αυταπάτη πως αν κάποια θεωρία εκφράζει αλήθειες, αυτό πείθει αυτομάτως όχι μόνον τους επιστήμονες αλλά και την κοινωνία. Δυστυχώς, βλέπουμε πως τα πράγματα δεν είναι έτσι. Φαίνεται αδιανόητο, αλλά ένας πρόεδρος των ΗΠΑ έπεισε εκατομμύρια Αμερικανών πολιτών πως τα εμβόλια για τη νόσο Covid ουσιαστικά κάνουν κακό, ή ότι η καύση των πετρελαιοειδών δεν επιδεινώνει μια ήδη οριακή κατάσταση για το κλίμα.Δεν είναι, λοιπόν, μόνον η αλήθεια των επιστημονικών θεωριών που τις κάνει πειστικές, αλλά η δημόσια διαχείριση και η αποδοχή της από την εξουσία που τελικά καθορίζει την πορεία των θεωριών στην κοινωνία. Γι’ αυτό οι επιστήμονες είναι πάντα σε μια σχέση γεμάτη εντάσεις με την εκάστοτε εξουσία, όπως ήταν ο Γαλιλαίος, σε μια εποχή μεγάλων επιστημονικών, κοινωνικών και πολιτικών ανακατατάξεων.

● Ο Κώστας Γαβρόγλου γεννήθηκε το 1947 στην Κωνσταντινούπολη, όπου και ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του. Συνέχισε στην Αγγλία, στα Πανεπιστήμια Lancaster, Cambridge και στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (Imperial College), από όπου και έλαβε το διδακτορικό του στη θεωρητική φυσική. Εργάστηκε στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, στα πανεπιστήμια Βοστώνης, Harvard, MIT, Cambridge, Pennsylvania και Istanbul Technical University, στο ΕΜΠ και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής ιστορίας των επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ διετέλεσε επί σειρά ετών Πρόεδρος της Διοικούσας Επιτροπής του Ιστορικού Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα είναι η ιστορία της φυσικής και της χημείας του 19ου και 20ού αιώνα. Μερικά από τα βιβλία του είναι: Neither Physics Nor Chemistry: A History of Quantum Chemistry (με την Ana Simoes) (M.I.T. Press, 2011), History of Artificial Cold: Scientific, Technological and Cultural Aspects (Springer Publishers, 2014), Τα Κοινά της Παιδείας: σκέψεις για το παρελθόν και μέλλον του κυβερνητικού εγχειρήματος της αριστεράς (Θεμέλιο 2021). Από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης κυκλοφορούν τα βιβλία του Το παρελθόν των επιστημών ως ιστορία (2004), Το Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Ιστορία του 1837–1937 (με τον Β. Καραμανωλάκη και τη Χ. Μπάρκουλα)· με τον Θόδωρο Αραμπατζή επιμελήθηκαν τα βιβλία Ο Αϊνστάιν και η Σχετικότητα (2005) και Η κρίση στη φυσική και η Δημοκρατία της Βαϊμάρης – Η πολιτισμική ιστορία της κβαντικής θεωρίας (2012). Το 2020 τιμήθηκεμε το βραβείο Gustav Neuenschwander της Ευρωπαϊκής Εταιρείας Ιστορίας των Επιστημών για το σύνολο του έργου του. Το 2015 εκλέχθηκε βουλευτής Επικρατείας του ΣΥ.ΡΙΖ.Α., και την περίοδο 2016–2019 διετέλεσε υπουργός Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων.

πηγές: https://cup.gr/book/i-diki-toy-galilaioy/ – https://www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/471092_i-diki-toy-galilaioy

Το επεξεργάστηκε Μάιος 14 ο Δροσος Γεωργιος