Aρσενικό.

[Δροσος Γεωργιος]

Πώς το Λαύριο απαλλάχθηκε από το αρσενικό.

Το παραδειγματικό έργο βιομηχανικής απορρύπανσης ολοκληρώθηκε στο Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκο από τους επιγόνους του Κωνσταντίνου Κονοφάγου - Η Λαυρεωτική διασώζεται από το χημικό κατάλοιπο της μεταλλευτικής επεξεργασίας που ασφαλίστηκε σε ειδικό «καταφύγιο».Καθώς το αυτοκίνητο κατεβαίνει τον σκαμμένο στον βράχο «σαλιγκαρωτό» δρόμο, η απόκοσμη ατμόσφαιρα δίνει την αίσθηση ότι βρίσκεται κανείς σε σκηνικό ταινίας επιστημονικής φαντασίας. Ή ίσως, πολεμικής ταινίας αφού ο τελικός προορισμός – ένα ευρύ πλάτωμα 40 μέτρα κάτω από την επιφάνεια του εδάφους – θα μπορούσε κάλλιστα να λειτουργήσει ως καταφύγιο. Κατά μία έννοια, ο χώρος αυτός, ο οποίος βρίσκεται στο Τεχνολογικό και Πολιτιστικό Πάρκου Λαυρίου (ΤΠΠΛ), είναι καταφύγιο. Μόνο που δεν προορίζεται για ανθρώπους, αλλά για περισσότερους από 2 τόνους αρσενικού, το οποίο φυλάσσεται σε μπλε και κίτρινα βαρέλια ερμητικά κλειστά και κλειδωμένα πίσω από μεταλλικούς φράχτες που φτάνουν μέχρι την οροφή.Πού βρέθηκε όμως τόσο αρσενικό – το άχρωμο και άοσμο χημικό που σκότωσε τη Μαντάμ Μποβαρί αλλά και διάφορα άλλα υπαρκτά και μυθιστορηματικά πρόσωπα – και πώς έφτασε στο προσφάτως δημιουργημένο «καταφύγιό» του;

Αρχαία ιστορία

Αν για να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα έπρεπε να πιάσει κανείς την ιστορία από την αρχή, θα έπρεπε να πάει δυόμισι χιλιάδες χρόνια πριν, τότε που τα ορυχεία του Λαυρίου συνέβαλαν στην ευημερία των Αθηναίων και εν πολλοίς χρηματοδότησαν τον Χρυσό Αιώνα του Περικλή. Αυτά τα ορυχεία «ανέστησε» κατά τον 19ο αιώνα ο ιταλός μεταλλειολόγος Ιωάννης Βαπτιστής Σερπιέρι (Jean Batist Serpieri, 1832-1897) ιδρύοντας τη Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου (ΓΕΜΛ) με έδρα το Παρίσι.Η επαναλειτουργία των ορυχείων και η προσέλκυση εργατών σε αυτά οδήγησε στην ανάπτυξη της πόλης του Λαυρίου στα πέριξ του βιομηχανικού συγκροτήματος που δημιουργήθηκε για την επεξεργασία των μεταλλευμάτων. Η εταιρεία λειτούργησε για πάνω από έναν αιώνα παράγοντας μόλυβδο και προϊόντα μολύβδου και έληξε οριστικά τις δραστηριότητές της το 1982.Μετά από μακροχρόνιες διαβουλεύσεις, το βιομηχανικό συγκρότημα, το οποίο εκτείνεται σε περισσότερα από 200 στρέμματα, πέρασε στο Ελληνικό Δημόσιο και για την ακρίβεια στο υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο ανέθεσε την αποκατάσταση και επαναλειτουργία του ως «Τεχνολογικού και Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου, ΤΠΠΛ» στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ) στα μέσα της δεκαετίας του 1990.Οπως πιθανότατα έχουν διαπιστώσει ιδίοις όμμασι οι χιλιάδες επισκέπτες του Πάρκου, η απόφαση υπήρξε σοφή! «Το ΕΜΠ διέθετε και διαθέτει την απαραίτητη τεχνογνωσία και το επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό που μπορεί να επιβλέψει το έργο της συντήρησης και αποκατάστασης του χώρου, έργο το οποίο συνεχίζεται μέχρι σήμερα» μας είπε ο πρύτανης του ΕΜΠ κ. Ιωάννης Χατζηγεωργίου.

Πρωτοποριακό έργο

Το πλέον πρόσφατα αποκατεστημένο κτίριο του Πάρκου, ονομάζεται κτίριο Κονοφάγου και μαζί με το υπόγειο «καταφύγιο» του αρσενικού συνιστά προσφορά ανυπολόγιστης αξίας στη Λαυρεωτική. Βλέπετε, το αρσενικό βρισκόταν στο κτίριο Κονοφάγου για δεκαετίες, κάτι που συνιστούσε τεράστιο περιβαλλοντικό κίνδυνο με απρόβλεπτες συνέπειες.Ολα άρχισαν στα τέλη της δεκαετίας του 1940, όταν ο αρχιμηχανικός της ΓΕΜΛ, καθηγητής και μετέπειτα πρύτανης του ΕΜΠ Κωνσταντίνος Κονοφάγος (1912-1989) παρατήρησε ότι οι εργάτες αρρώσταιναν και πέθαιναν με μεγαλύτερη συχνότητα και σε νεαρότερη από το αναμενόμενο ηλικία.Απέδωσε το γεγονός στις εισπνοές των καπναερίων της επεξεργασίας των μεταλλευμάτων και «σχεδίασε ένα κτίριο φίλτρο για την κατακράτηση των επικίνδυνων ρύπων» μας είπε ο κ. Δημήτρης Καλιαμπάκος, καθηγητής του ΕΜΠ και αντιπρόεδρος του ΤΠΠΛ, εξηγώντας ότι «επρόκειτο για ένα πολύ πρωτοποριακό έργο με ιδιαιτέρως ευφυή σύλληψη: τα καπναέρια διοχετεύονταν μέσα από ειδικά σχεδιασμένες σήραγγες στο κτίριο όπου εξαναγκάζονταν να περνούν διά μέσου πάνινων φίλτρων τα οποία συγκρατούσαν τους επικίνδυνους ρύπους. Αυτό το κτίριο ειδικού σκοπού έσωσε κυριολεκτικά τους κατοίκους του Λαυρίου και αποτέλεσε ένα από τα πρώτα έργα περιβαλλοντικής προστασίας στην Ελλάδα».

Ωρολογιακή βόμβα

Ενας από τους κύριους ρύπους που συγκρατούνταν στο κτίριο-φίλτρο ήταν το αρσενικό, η ποσότητα του οποίου έβαινε συνεχώς αυξανόμενη κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της εταιρείας. Ετσι, όταν οι εγκαταστάσεις πέρασαν στο ΕΜΠ, η επιστημονική ομάδα που ασχολήθηκε με την καταγραφή και αποκατάσταση του συγκροτήματος διαπίστωσε ότι το κτίριο-φίλτρο, το οποίο εν τω μεταξύ είχε ονομαστεί «κτίριο Κονοφάγου» ως ένδειξη ευγνωμοσύνης στον επιστήμονα που είχε προστατεύσει τις ζωές εκατοντάδων ανθρώπων, ήταν μια ωρολογιακή βόμβα!«Αφενός η στατικότητα του κτιρίου ήταν ανεπαρκής και αφετέρου η ποσότητα του συγκεντρωμένου αρσενικού ήταν τεράστια» μας είπε ο κ. Καλιαμπάκος, διευκρινίζοντας ότι «σύμφωνα με την οδηγία Σεβέζο (Sevezo) της ΕΕ η οποία αφορά εγκαταστάσεις που διαχειρίζονται επικίνδυνα βιομηχανικά απόβλητα και η οποία πήρε το όνομά της από την ιταλική πόλη Σεβέζο όπου το 1976 υπήρξε ένα τεράστιο ατύχημα με διάχυση διοξινών, ποσότητα αρσενικού μεγαλύτερη των 100 κιλών ισοδυναμεί με ένα Σεβέζο και πρέπει να τυγχάνει ειδικής διαχείρισης».Με άλλα λόγια, στο κτίριο Κονοφάγου υπήρχαν ποσότητες αρσενικού ικανές να προκαλέσουν ένα ατύχημα πολλαπλάσιο εκείνου του Σεβέζο και το κτίριο κινδύνευε να καταρρεύσει! Επιπροσθέτως, όπως μας είπε ο πρύτανης κ. Χατζηγεωργίου, «το κτίριο, όπως και όλο το συγκρότημα, είχε χαρακτηριστεί μνημείο σύγχρονης πολιτιστικής κληρονομιάς, πράγμα που σήμαινε ότι η αποκατάστασή του θα έπρεπε να πληροί συγκεκριμένες προϋποθέσεις».

Η σταδιακή επίλυση του γρίφου

Αυτός ο δυσεπίλυτος γρίφος έπρεπε να λυθεί και παρά το γεγονός ότι ήδη από το 2008 αναγνωρίστηκε ο κίνδυνος που ελλόχευε και αποφασίστηκε ότι έπρεπε να ληφθούν μέτρα, απαιτήθηκαν 17 χρόνια μέχρι την ολοκλήρωση του έργου. Φυσικά, το πρώτο βήμα που έγινε ήταν να στερεοποιηθεί το κτίριο ώστε να αποσοβηθεί ο άμεσος κίνδυνος κατάρρευσής του.Περιττό δε να πούμε ότι κάθε παρέμβαση ήταν αποτέλεσμα πρότερης εμπεριστατωμένης επιστημονικής πραγματογνωμοσύνης. «Επιλέχθηκε η στατική υποστήριξη του κτιρίου να γίνει μέσω ενός μεταλλικού εξωσκελετού, ο οποίος στη συνέχεια επενδύθηκε με πλαστικό» περιέγραψε ο καθηγητής κ. Ευάγγελος Σαπουτζάκης, πρώην αντιπρύτανης Υποδομών του ΕΜΠ.Με αυτόν τον τρόπο αφενός ενισχύθηκε η στατικότητα, αφετέρου επετεύχθη η στεγανοποίηση του κτιρίου, συνθήκες απαραίτητες για να αρχίσει το έργο της απορρύπανσης, δηλαδή της ασφαλούς μεταφοράς του αρσενικού από το κτίριο Κονοφάγου στον ειδικά διαμορφωμένο για τον σκοπό αυτόν υπόγειο χώρο.Το έργο ανέλαβε εξειδικευμένη σε αυτόν τον τομέα εταιρεία και όπως εξήγησε ο εκτελεστικός διευθυντής της κ. Σίμος Γεωργιάδης «εκτός από την άρτια εκτέλεση του έργου αυτού καθαυτού, υπήρξε κύριο μέλημά μας η ασφάλεια των εργαζομένων και η προστασία του περιβάλλοντος. Για τον σκοπό αυτόν ακολουθήθηκαν τα πρωτόκολλα που προβλέπονται από το ΕΛΙΝΥΑΕ (Ελληνικό Ινστιτούτο Υγείας και Ασφάλειας στην Εργασία). Οι εργαζόμενοι εξετάστηκαν ιατρικά στην αρχή του έργου και εξετάζονταν σε εβδομαδιαία βάση καθ’ όλη τη διάρκεια των εργασιών. Ομοίως πραγματοποιούσαμε συχνές μετρήσεις των υδάτων και του αέρα».Με ιδιαίτερη χαρά και υπερηφάνεια ο κ. Γεωργιάδης μάς μετέφερε ότι ούτε οι εργαζόμενοι στον χώρο – οι οποίοι βεβαίως φορούσαν εκείνες τις στολές που παραπέμπουν σε αστροναύτες – ούτε το περιβάλλον κινδύνευσαν από τις εργασίες απορρύπανσης. Και βεβαίως κανείς δεν κινδυνεύει πια καθώς το κτίριο Κονοφάγου παραδόθηκε καθαρό και το αρσενικό θα παραμείνει στο «καταφύγιό» του (ασφαλές και ακίνδυνο) για όσο χρειαστεί: ίσως για εκατοντάδες χρόνια, ίσως και λιγότερα μέχρι η επιστήμη να βρει τρόπους να το αξιοποιήσει ή να το εξουδετερώσει.

Παράδοση πρωτοπορίας και προσφοράς

Συνολικά το έργο της απορρύπανσης υπήρξε ιδιαίτερα πρωτοποριακό καθώς χρειάστηκε να υιοθετηθούν καινοτομίες που αναπτύχθηκαν ειδικά για αυτόν τον σκοπό. «Η απορρύπανση του κτιρίου χαρακτηρίζεται από πρωτοτυπία, εφευρετικότητα και καινοτομία όσον αφορά τη σύλληψη, την εκτέλεση και τη μεθοδολογία. Το έργο αποτέλεσε πρωτοπόρο εγχείρημα τεχνικής παρέμβασης, μοναδικό ίσως για τα παγκόσμια δεδομένα» μας είπε ο κ. Χατζηγεωργίου. Πράγματι, το έργο θεωρείται σήμερα παράδειγμα προς μίμηση, όπως πιστοποιείται από το γεγονός της επίσκεψης ειδικού κλιμακίου της ΕΕ με σκοπό την «αντιγραφή» του σε άλλες περιπτώσεις.Το σημαντικό αυτό έργο περιβαλλοντικής προστασίας φαίνεται πως είναι συνυφασμένο με το «DNA» του Πολυτεχνείου. «Για όλα τα μέλη της μεγάλης κοινότητας του ΕΜΠ έχει ιδιαίτερη σημασία η επιστήμη και η τεχνολογία να τίθενται στην υπηρεσία των πιο άμεσων κοινωνικών προβλημάτων» μας είπε ο κ. Καλιαμπάκος, ενώ ο κ. Χατζηγεωργίου σημείωσε ότι «για την ολοκλήρωση του έργου εργάστηκαν δεκάδες άνθρωποι, καθηγητές, επιστήμονες και ερευνητές και φυσικά στελέχη της Τεχνικής Υπηρεσίας του Ιδρύματος ακολουθώντας μια μακρά παράδοση του ΕΜΠ. Οι δάσκαλοί μας, μας ενέπνευσαν τα ιδανικά της ανιδιοτελούς παροχής υπηρεσίας με κοινωνικό αντίκτυπο. Αυτή είναι η παράδοση και η κληρονομιά μας, την οποία όλοι εμείς οι άνθρωποι του Πολυτεχνείου υπηρετούμε με συνέπεια».Πράγματι, το κτίριο-φίλτρο δημιουργήθηκε από τον Κωνσταντίνο Κονοφάγο (ο οποίος ήταν επίσης ο πρύτανης που δεν επέτρεψε την είσοδο των τανκς στο Πολυτεχνείο) για να προστατευθεί η υγεία των εργατών και των κατοίκων του Λαυρίου. Τον ίδιο ακριβώς σκοπό υπηρέτησαν και οι σημερινοί επίγονοί του στο ΕΜΠ απορρυπαίνοντας και παραδίδοντας καθαρό το κτίριο Κονοφάγου.

Ο Κωνσταντίνος Κονοφάγος και τα κατοχικά συσσίτια

Ο τάφος του Κωνσταντίνου Κονοφάγου, καθηγητή και πρύτανη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου αλλά και υπουργού της πρώτης μεταπολιτευτικής κυβέρνησης, δεν βρίσκεται στον Α΄ Νεκροταφείο, όπως θα ήταν ίσως αναμενόμενο. Κατόπιν δικής του επιθυμίας ο Κονοφάγος ενταφιάστηκε στο κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου στο Θορικό του Λαυρίου, ο δε τάφος του κατασκευάστηκε από σωρούς χοντρής σκουριάς προερχόμενους από την καμινεία του εργοστασίου της Γαλλικής Εταιρείας Μεταλλείων Λαυρίου (ΓΕΜΛ) της δεκαετίας του 1940. Στο ίδιο κοιμητήριο είχε ενταφιαστεί (το 1942) και ο πρώτος εργάτης που πέθανε από πείνα στις εγκαταστάσεις της ΓΕΜΛ.Τα παραπάνω βρίθουν συμβολισμών καθώς δείχνουν ότι ο Κωνσταντίνος Κονοφάγος ήθελε να ταφεί εκεί όπου ωρίμασε ως επιστήμονας και ως άνθρωπος.Αλλά, ας πάρουμε την ιστορία από την αρχή. Ο χειμώνας του μεγάλου λιμού (1941-1942) έπληξε ιδιαιτέρως το Λαύριο, η οικονομία του οποίου στηριζόταν στη ΓΕΜΛ και ως εκ τούτου δεν διέθετε γεωργική παραγωγή. Η κατάσταση είχε δυσκολέψει ήδη από τον Μάιο του 1941, όταν η εταιρεία τέθηκε υπό γερμανική κατοχή και στους εργάτες δόθηκε η «επιλογή» είτε να παραμείνουν στην εταιρεία με μισθούς πείνας είτε να μεταφερθούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η ομάδα των έντεκα και η μαύρη αγορά!

Αρχιμηχανικός της εταιρείας ήταν ο Κωνσταντίνος Κονοφάγος και γενικός διευθυντής ο βελγικής καταγωγής μεταλλειολόγος Μορίς Μπρεμέρ (Maurice Bremmer). «Ο Κονοφάγος, λίγο πριν την άφιξη των κατακτητών – και ειδικότερα ενός ιταλικού αποσπάσματος καραμπινιέρων – πείθει τον Μπρεμέρ (ο οποίος, όπως αποκαλύφθηκε αργότερα, ήταν μέλος της Γαλλικής Αντίστασης και ως εκ τούτου πείστηκε αμέσως!) να αποκρύψουν το γεγονός ότι κάποια από τα απορρίμματα της μεταλλευτικής παραγωγής μολύβδου περιείχαν ασήμι» μας είπε ο κ. Δημήτρης Καλιαμπάκος, καθηγητής του ΕΜΠ και αντιπρόεδρος του Τεχνολογικού και Πολιτιστικού Πάρκου Λαυρίου, προσθέτοντας: «Οταν λοιπόν ενέσκηψε ο λιμός, ο Κονοφάγος αντιλαμβάνεται ότι ο μόνος τρόπος να σωθεί ο πληθυσμός του Λαυρίου ήταν το να παραχθεί ασήμι από αυτά τα δήθεν απορρίμματα».Βεβαίως, από τη σκέψη ως την πράξη υπάρχει μια απόσταση, πολύ περισσότερο δε όταν όλα πρέπει να γίνουν με άκρα μυστικότητα και παρά τις τεράστιες ελλείψεις. «Του έλειπαν οι εγκαταστάσεις, του έλειπαν τα αναλώσιμα και του έλειπε η πρώτη ύλη. Ηταν όμως εξαιρετικός επιστήμονας. Ετσι, μετά από προσπάθειες 4,5 μηνών επινοεί μια μέθοδο η οποία ήταν αφενός αποδοτική και αφετέρου φιλική προς το περιβάλλον καθώς δεν απαιτούσε υψηλές θερμοκρασίες, ούτε πολλά και εξεζητημένα αντιδραστήρια» εξήγησε ο κ. Καλιαμπάκος και συνέχισε: «Συγκροτείται λοιπόν η περίφημη ομάδα των έντεκα, μεταξύ των οποίων ο Κονοφάγος, ο Μπρεμέρ αλλά και δύο εργάτες της καμινείας των οποίων τα ονόματα δεν σώζονται, και αρχίζουν να παράγουν ασήμι κάτω από τη μύτη των κατακτητών. Εννοείται ότι εργάζονται μόνο τις νύχτες!».Φυσικά οι κίνδυνοι δεν σταματούσαν με την παραγωγή. Με άκρα μυστικότητα το ασήμι (σε μορφή πλακιδίων) μεταφέρεται από τον Μπρεμέρ στην ελβετική πρεσβεία, στους χώρους της οποίας φιλοξενούνταν ο Ερυθρός Σταυρός. Το ασήμι πωλούνταν σε μαυραγορίτη της εποχής και τα χρήματα παραδίδονταν στον Ερυθρό Σταυρό ώστε να εξασφαλισθούν τα συσσίτια τα οποία έσωσαν αρχικά τα παιδιά του Λαυρίου και στη συνέχεια τους ενηλίκους.Η μέθοδος Κονοφάγου, η οποία για την παραγωγή ασημιού χρησιμοποιεί λιγνίτη, σόδα και θαλασσινό αλάτι, υιοθετήθηκε ευρέως μετά τον πόλεμο και αξιοποιείται μέχρι σήμερα! Είναι δε αξιοσημείωτο το γεγονός ότι καθώς η ΓΕΜΛ δε παρήγε στο Λαύριο ασήμι (έστελνε ένα αργυρούχο κράμα για περαιτέρω επεξεργασία στη Γαλλία), το παραγόμενο στα κρυφά ασήμι από την ομάδα των έντεκα ήταν το πρώτο που παρήχθη στο Λαύριο μετά από δύο και πλέον χιλιετίες! Και αυτό θα πρέπει σίγουρα να ευχαρίστησε τον Κονοφάγο, ο οποίος ήταν «ο άνθρωπος που ξανάφερε στο προσκήνιο το αρχαίο Λαύριο» μας είπε ο κ. Καλιαμπάκος, εξηγώντας ότι το βιβλίο του Κονοφάγου «Αρχαίο Λαύριο» «ανέδειξε τη σύνδεση της αρχαίας δραστηριότητας που έκανε την αρχαία Αθήνα οικονομικά ισχυρή με τη σύγχρονη μεταλλευτική δραστηριότητα, η οποία συνέβαλε στην 1η και 2η βιομηχανική επανάσταση στην Ελλάδα».

 

https://www.tovima.gr/2025/10/12/science/pos-to-layrio-apallaxthike-apo-to-arseniko/

Το επεξεργάστηκε 14 ώρες πριν ο Δροσος Γεωργιος